Artykuły

Erwin Axer urodził się 1 stycznia 1917 roku w Wiedniu. Syn znanego lwowskiego obrońcy w sprawach karnych, Maurycego Axera, który prowadził np. sprawę Gorgonowej i wiele procesów politycznych. Absolwent Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie (1939), uczeń m.in. Leona Schillera. Walczył w powstaniu warszawskim, był jeńcem stalagu, pracował przymusowo w kamieniołomach, skąd wyzwoliła go armia amerykańska.

Jego kadencja dyrektorska w latach 1949-81 w warszawskim Teatrze Współczesnym (zespół już od 1946 pracował w Łodzi pod nazwą Teatr Kameralny Domu Żołnierza) należy do najdłuższych w historii polskiej sceny. Od 1962 regularnie reżyserował za granicą (z sukcesem także wystawiając współczesne dramaty polskie): w RFN, Szwajcarii, USA, ZSRR, Austrii, Holandii. Od 1972 był stałym reżyserem-gościem wiedeńskiego Burgtheater, jak również Thalia Theater w Hamburgu. Jego teatr i jego osobę peerelowska propaganda starała się wykorzystywać jako legitymację rzekomego liberalizmu. Co w żadnym stopniu nie podważyło zaufania środowiska teatralnego do Axera - jest niekwestionowanym autorytetem.

Znaczenie Teatru Współczesnego dla kultury polskiej można opisać anegdotą sprzed wojny. Leon Schiller zapytany, jak ratować polski teatr, odpowiedział: "Utrzymać Polskę przy Europie". Scena przy ul. Mokotowskiej 13 w Warszawie była oknem na świat współczesnej literatury. Tu odbywały się polskie prapremiery i premiery sztuk Becketta, Mrożka, Ionesco, Frischa, Witkacego, Dürrenmatta i wielu innych autorów. Teatr Współczesny był współczesny także z innych względów: aktorzy tego zespołu, jako pierwsi w Polsce, zaczęli mówić bez patosu, językiem, który przypominał słyszany na ulicy czy w kinie (co nie znaczy, że zrezygnowali z przedniojęzykowego "ł"). Axer stworzył model teatru, w którym na pierwszym miejscu stało słowo (jasny sens tekstu) i aktor, na dalszy plan schodziło widowisko. "Skazani byliśmy na kameralność. Nie sposób uprawiać teatru monumentalnego w sali na 400 osób, z gabinetem dyrektora, jest jednocześnie garderobą i salą prób "- tłumaczył z właściwą sobie ironią. Tej scenie jest wiemy do dziś, we wrześniu 2001 roku zrealizował tu swe ostatnie - jak na razie - przedstawienie: "Wielkanoc" Strindberga

Od 1947 roku do 1981 wykładał na warszawskiej PWST. Jest autorem felietonów zebranych w tomach "Listy ze sceny" (1955, 1957), "Sprawy teatralne" (1966) oraz czterech tomów miniatur prozą "Ćwiczenia pamięci" (1984, 1991, 1998, 2003). Formę tekstów zawartych pod ostatnim tytułem można uznać za autorski wkład tego reżysera w historię literatury. Jest to rodzaj krótkich wspomnień, w których relacje z przeszłości zamieniają się w lapidarne, refleksyjne opowiadania, przypowieści, teksty z dialogami o cechach felietonu czy anegdoty. "Pofilozofujmy" - często mówili bohaterzy Czechowa i rozmawiali o sprawach codziennych i niecodziennych. To, jak pisze Axer, ma coś wspólnego z tonem Czechowa.