Artykuły

Początek października to dobry moment na podsumowane wyjątkowo obfitego sezonu 2018/2019, który upłynął pod znakiem kontynuacji działań związanych ze stuleciem powstania Stowarzyszenia Autorów ZAiKS. Wiele wydarzeń - szczególnie konkursów na napisanie nowych tekstów - zainicjowanych w związku z jubileuszem miało swoje finały pod koniec 2018 i na początku 2019 roku - pisze Joanna Biernacka-Płoska we wrześniowym numerze kwartalnika "Wiadomości ZAiKS".

Poszukiwania, czyli konkursy

W listopadzie 2018 roku rozstrzygnięto konkurs otwarty na utwór dramatyczny dla Teatroteki zorganizowany przez ZAiKS oraz Wytwórnię Filmów Dokumentalnych i Fabularnych w Warszawie, na który nadesłano 232 teksty. Jury przyznało pierwszą nagrodę Wojciechowi Tremiszewskiemu za sztukę "Kasie". Szerzej o konkursie i nagrodzonych utworach pisaliśmy w 22. numerze kwartalnika "Wiadomości ZAiKS". Znalazło się w nim także omówienie przeglądu realizacji współczesnych polskich tekstów dramatycznych w reżyserii młodych twórców teatralnych i filmowych. Trzecia edycja Teatroteka Fest odbyła się w dniach 1-3 marca 2019 w Warszawie. Najlepszym reżyserem uznano Arkadiusza Biedrzyckiego ("Słabi" Magdaleny Drab z muzyką Teoniki Rożynek, chronioną przez ZAiKS). Również pod ochroną pozostaje twórczość Jakuba Pączka, reżysera nagrodzonego "Falowca". Nagrodę za dramaturgię odebrała Monika Milewska. Teatroteka to cykl ekranizacji polskiej młodej dramaturgii teatralnej, realizowany przez WFDiF i współfinansowany przez MKiDN. Ekranizacje tworzone przez debiutujących często twórców pozwalają na realizację ciekawych, nowatorskich utworów audiowizualnych. Od roku 2013 w ramach tego projektu powstało 50 oryginalnych realizacji spośród ponad 250 konkursowych zgłoszeń. Stowarzyszenie Autorów ZAiKS, które jest partnerem Teatroteki i festiwalu Teatroteka Fest, z satysfakcją obserwuje zacieśniającą się współpracę reżyserów, autorów i kompozytorów, co pozwala na ściślejszą integrację środowiska. Efekty są znakomite, czego dowodem są nagrody na międzynarodowych festiwalach (m.in. dla Mariki Cieślik, Andrzeja Cichockiego i Katarzyny Kochany na WorldFest w Houston) oraz Grand Prix krajowego Festiwalu Dwa Teatry. Stowarzyszenie od lat systematycznie zacieśnia również współpracę z Instytutem Teatralnym im. Z. Raszewskiego, nie tylko współorganizując przegląd Teatroteka Fest (comiesięczne projekcje wybranych tytułów), ale także wspierając działania Instytutu, promujące współczesną dramaturgię polską i jej teatralne realizacje (Festiwal "Nówka sztuka").

W kolejnym, 23. numerze "Wiadomości ZAiKS" można znaleźć materiały dotyczące dwóch innych konkursów: na operę dla dzieci i młodzieży zorganizowanego wspólnie z Teatrem Wielkim Operą Narodową (oryginalna formuła łącząca kompozytora i autora libretta), w którym wygrał utwór "Salija" Małgorzaty Szwajlik i Krzysztofa Dobosiewicza) oraz na scenariusz słuchowiska "Znajdź historie/ę" ogłoszonego wspólnie z Polskim Radiem (tu I nagrodę zdobył utwór "Pistolet" Wojciecha A. Dróżdża). Współpraca Stowarzyszenia z Polskim Radiem trwa niemal od początku istnienia rozgłośni, członkowie ZAiKS-u należeli do grona jej cenionych pracowników. Ścisłe związki łączyły dotychczas Stowarzyszenie z Programem II oraz Teatrem Polskiego Radia. Konkursy potraktowane były przez autorów bardzo poważnie. "Dostaliśmy wiele bardzo dobrych utworów, które nas czasem zaskoczyły, czasem wzbudziły kontrowersje, a czasem wręcz zachwyciły" - te słowa Janusza Kukuły, dyrektora Teatru Polskiego Radia, odnieść można do wszystkich omawianych tu konkursów. Wzięło w nich udział ponad 400 twórców, spośród 23 laureatów nagród i wyróżnień kilkoro należy do ZAiKS-u lub oddało swą twórczość pod ochronę Stowarzyszenia. Rosnąca popularność konkursów organizowanych przez ZAiKS wspólnie z innymi podmiotami dowodzi zarówno zainteresowania autorów tą formą twórczości, jak i istotnej roli Stowarzyszenia jako mecenasa wydarzeń kulturalnych.

21 maja radiowa Trójka i Stowarzyszenie Autorów ZAiKS ogłosiły drugą odsłonę konkursu na dramat radiowy "Nasłuchiwanie" - tym razem pod hasłem "Gościnność"."Gościnność to pojęcie głęboko zakorzenione w polskiej kulturze, obyczajowości i mentalności. [...] czy serdeczność i życzliwość wobec przybysza nadal nas wyróżnia pośród innych narodów? Czy potrafimy być gościnni? Jak przejawia się nasza gościnność w życiu codziennym? Co oznacza gościnność w świecie współczesnym?"- tak hasło tegorocznej edycji wyjaśniał przewodniczący jury prof. Jacek Kopciński. Nazwiska laureatów poznamy pod koniec października.

Upowszechnianie, czyli rejestracje i publikacje

Zaangażowanie ZAiKS-u to nie tylko inicjowanie konkursów, ale też śledzenie dalszych losów tekstów dramatycznych i dbanie o ich jak najlepsze sceniczne, radiowe lub telewizyjno-filmowe realizacje. Dlatego tak cieszą transmisje TVP Kultura, żeby wymienić tylko wrześniową emisję wielokrotnie nagradzanego przedstawienia "Wszystko o mojej matce" zrealizowanego na podstawie tekstu Tomasza Śpiewaka w reżyserii Michała Borczucha z nowohuckiego teatru Łaźnia Nowa czy październikową transmisję przedstawienia "Zabijanie Gomułki" wg "Tysiąca spokojnych miast" Jerzego Pilcha w adaptacji Roberta Urbańskiego i reżyserii Jacka Głomba z legnickiego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej.

Chronione przez ZAiKS teksty dramatyczne, zarówno oryginalne, jak i przekłady utworów obcych, są często drukowane w miesięczniku "Dialog" (w tym sezonie gościliśmy w siedmiu numerach pisma), a także na łamach "Nowych sztuk dla dzieci i młodzieży". W październiku natomiast ukazał się we wspólnej edycji wydawnictwa "Teologii Politycznej" i Państwowego Instytutu Wydawniczego tom "Dramatów" Wojciecha Tomczyka. Wydawnictwo zawiera cztery sztuki: "Wampir", "Bezkrólewie", "Norymberga" i "Marszałek", które doczekały się teatralnych adaptacji, nagrań dlaTeatru Telewizji oraz czytań. Tom otrzymał Nagrodę Literacką "Skrzydła Dedala" przyznawaną przez Bibliotekę Narodową za rok 2018.

Ochrona, czyli co nowego w bibliotece?

W sezonie 2018/2019 ZAiKS zarejestrował, czyli przyjął pod ochronę, 274 nowe teksty dramatyczne: utwory oryginalne, przekłady, adaptacje i opracowania, scenariusze słuchowisk i widowisk, a także libretta i bajki dla dzieci. Informacje i streszczenia wszystkich tekstów były systematycznie umieszczane na stronie www.zaiksteatr.pl. Wśród autorów zgłoszonych tekstów znaleźć można wielu wybitnych dramatopisarzy i tłumaczy: Jacka St. Burasa, Pawła Demirskiego, Martę Guśniowską, Tomasza Mana, Agnieszkę Lubomirę Piotrowską, Małgorzatę Semil, Barbarę Grzegorzewską, Małgorzatę Sikorską-Miszczuk czy Macieja Wojtyszkę. Stowarzyszenie obejmuje obecnie ochroną 13 062 utwory dramatyczne. Użytkownicy, poprzez stronę www.zaiksteatr.pl, mają ułatwiony kontakt z wydziałem Wielkich Praw i możliwość załatwienia niemal wszystkich spraw online.

Nowe teksty obce

Wśród przekładów, które pojawiły się na polskich scenach w ostatnim sezonie, warto odnotować dwa teksty w tłumaczeniu jednej z najwybitniejszych propagatorek dramaturgii anglosaskiej - Małgorzaty Semil. Pierwszy to wrześniowa premiera sztuki "Mój pierwszy raz" Kena Davenporta w reżyserii Krystyny Jandy (teatr Polonia). "To nadzwyczajne opowieści, ale ich największym walorem jest to, że to wszystko są prawdziwe historie" - mówiła w wywiadzie reżyserka spektaklu. Drugi to lipcowa premierowa realizacja komediodramatu "Niezwyciężony" Torbena Bettsa - jednego z najbardziej oryginalnych współczesnych brytyjskich dramatopisarzy. Spektakl wyreżyserował Jarosław Tumidajski (letnia scena teatru Wybrzeże w Gdańsku). W tym samym teatrze odbyła się prapremiera sztuki "Bella Figura" Yasminy Rezy w przekładzie Barbary Grzegorzewskiej.

16 września w krakowskim teatrze STU odbyła się premiera "Trucizny" Lot Vekemans w tłumaczeniu Moniki Muskały i reżyserii Marka Gierszała - trudny tekst o tym, jak pogodzić się ze stratą dziecka i poradzić sobie z żałobą. 29 listopada w Och-Teatrze w Warszawie odbyła się premiera "Os" Iwana Wyrypajewa w tłumaczeniu Agnieszki Lubomiry Piotrowskiej i reżyserii autora, który uważa "Osy" za swój najlepszy dramat. Przygotowała ona również nowe tłumaczenie "Trzech sióstr" Antoniego Czechowa, które w reżyserii Tomasza Mana zaprezentowano w ramach nowego cyklu słuchowisk "Europa po polsku" realizowanego we współpracy Programu II Polskiego Radia i Teatru Polskiego w Warszawie. Wybitna tłumaczka znana jest jako aktywna popularyzatorka literatury i kultury rosyjskiej.

Nowe teksty polskie

Ten sezon niewątpliwie należał do Marty Guśniowskiej, Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk i Macieja Wojtyszki. 28 września na Scenie Kameralnej Teatru Polskiego w Warszawie odbyła się premiera "Deprawatora" Wojtyszki w reżyserii autora. Niecałe dwa miesiące później w warszawskim teatrze Ateneum odbyła się premiera najnowszego tekstu Wojtyszki "Fantazja polska" w reżyserii Andrzeja Strzeleckiego. Tekst w tym samym sezonie doczekał się kolejnej realizacji, tym razem w reżyserii samego autora, który w maju wystawił dramat w Teatrze Nowym im. Kazimierza Dejmka w Łodzi. Tekst sztuki powstał na zamówienie Instytutu Adama Mickiewicza dla upamiętnienia 100-lecia współpracy dyplomatycznej między Stanami Zjednoczonymi a Polską.

W Teatrze Wielkim w Łodzi w lutym odbyła się światowa prapremiera "Człowieka z Manufaktury" - opery napisanej specjalnie dla tej sceny z librettem autorstwa Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk opartym na XIX-wiecznej historii wielokulturowego miasta. Prapremiera opery to zwieńczenie ponaddwuletniego projektu Teatru Wielkiego i łódzkiej Manufaktury, obejmującego m.in. konkurs na skomponowanie opery do przygotowanego wcześniej libretta. Wzięło w nim udział 40 kompozytorów z różnych krajów. W kolejnych etapach kompozytorzy wyłonieni przez jury pod przewodnictwem Krzysztofa Pendereckiego przedstawiali swoje wizje "Człowieka z Manufaktury". W maju na Rynku Włókniarek Łódzkich w Manufakturze odbyła się premiera wersji plenerowej opery. Teatr Wielki otrzymał za ten spektakl specjalną nagrodę - Złotą Maskę! Spektakle zrealizowane na podstawie tekstów Sikorskiej-Miszczuk brały też udział w licznych festiwalach, żeby wymienić tylko "Popiół i diament. Zagadkę nieśmiertelności" w reżyserii Marcina Libera z Teatru Modrzejewskiej w Legnicy, pokazane na 25. edycji Międzynarodowego Festiwalu Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych w Łodzi czy Warszawskich Spotkaniach Teatralnych.

Należy tu dodać, iż utwory członków ZAiKS-u wystawiane są regularnie na scenach zagranicznych: w tym sezonie dwie sztuki Marty Guśniowskiej ("A niech to gęś kopnie" i "Ony") prezentowane były na Litwie, w Słowacji i w Niemczech, "Kurica" Nikolaja Kolady - w Słowacji; w Czechach pokazywane są "Siedem zegarków kopidoła Joachima Rybki" Gustawa Morcinka i "Akademia pana Kleksa" Jana Brzechwy, zaś Król Roger z muzyką Karola Szymanowskiego i librettem Jarosława Iwaszkiewicza miał swą premierę w austriackim Gratzu. Muzyki Pawła Mykietyna słuchać mogą widzowie spektaklu "Fauves" na scenie La Colline paryskiego Théâtre National. W Tallinie w teatrze Vaba Laba była premiera "Kiedy przyjdą podpalić dom, to się nie zdziw" Pawła Demirskiego.

Warto odnotować listopadowe pokazy gościnne Białego Teatru Tańcana deskach sceny kameralnej Teatru Wielkiego Opery Narodowej z premierowym spektaklem Izadory Weiss "Eurydyka w piekle", a także marcową premierę tekstu Marty Guśniowskiej "Niedźwiedź i Masza, czyli gdzie moja kasza?" toruńskiego teatru Baj Pomorski, opowieść o tolerancji i akceptacji w reżyserii Michała Tramera. Marta Guśniowska doczekała się w mijającym sezonie szczególnego uznania - zdobyłanagrodę Ferdynanda Wspaniałego za najlepszą książkę roku, czyli "A niech to gęś kopnie" na Festiwalu Literatury dla Dzieci w Krakowie; otrzymała także jedną z trzech równorzędnych nagród za utwór "Wielkie mi coś" w 30. Konkursie na Sztukę Teatralną dla Dzieci i Młodzieży w Poznaniu, a w marcu - nagrodę Stowarzyszenia Autorów ZAiKS za twórczość dla dzieci w kategorii wydarzenie roku (za książkę i inscenizację opowieści "Karmelek").

Nagrody, czyli co się państwu podoba

Bank z nagrodami w sezonie 2018/2019 rozbiła Krystyna Janda. Za tekst i rolę w przedstawieniu "Zapiski z wygnania" Sabiny Baral (reż. Magda Umer) zdobyła jedną z trzech równorzędnych nagród na XVII bydgoskim Festiwalu Prapremier "Nie/podległa", Grand Prix (ex aequo) XI Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego "Boska Komedia" dla najlepszej produkcji i za najlepszą rolę kobiecą, Grand Prix Indywidualne 59. Kaliskich Spotkań Teatralnych - Festiwalu Sztuki Aktorskiej, a także Nagrodę Publiczności i Nagrodę Główną XIV Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych "R@Port". Krystyna Janda została również laureatką najwyższej nagrody ZASP - Gustaw. ZAiKS, który utwory dramatyczne Jandy obejmuje ochroną, przyznał jej w bieżącym roku członkostwo honorowe Stowarzyszenia.

Warto także odnotować sukcesy innych członków i autorów objętych ochroną ZAiKS-u. I tak spektakl "Wykład" Teatru Wierszalin z Supraśla wyróżniła nagrodą publiczność 44. Opolskich Konfrontacji Teatralnych "Klasyka Żywa". Monika Muskała otrzymała w kwietniu 2019 nagrodę im. Karla Dedeciusa, przyznawaną tłumaczom polsko- i niemieckojęzycznej literatury. Tegoroczna laureatka przekłada literaturę niemieckojęzyczną na polski od wczesnych lat 90., jest autorką ok. 40 przekładów, od klasyki po literaturę współczesną, a także - jako Amanita Muskaria - współautorką tekstów.

Także w kwietniu jury Festiwalu Scenografii i Kostiumów "Scena w budowie" przy wsparciu prof. Leszka Mądzika, dyrektora artystycznego, ogłosiło swój werdykt: Nagrodę Grand Prix "Złota Kieszeń" jednogłośnie przyznało - jako nagrodę zespołową - spektaklowi "Makbet" w reżyserii, adaptacji i scenografii Agaty Dudy-Gracz. W tym samym miesiącu Kapituła Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej, po przeczytaniu 40 sztuk zakwalifikowanych do drugiego etapu konkursu, nominowała do finału pięciu autorów, w tym Tomasza Mana i jego "Wojnę dziecko matkę".

Nie można zapomnieć o dorocznych nagrodach ZAiKS-u przyznawanych tłumaczom dramatów na wniosek sekcji C i F. Laureatami tegorocznej edycji byli Marta Jordan tłumacząca z języka hiszpańskiego oraz prof. Tokimasa Sekiguchi, przekładający na język japoński dramaty Witkacego i Gombrowicza. W roku ubiegłym nagrody odebrali Kinga Joucaviel (przekłady na francuski) i Jan Stachowski (tłumaczenia z czeskiego).

Sezon 2018/2019, ze szczególnym uwzględnieniem aktywności Stowarzyszenia Autorów ZAiKS i chronionych przez niego autorów, powoli odchodzi do historii. Najbliższe tygodnie i miesiące zapowiadają się dla sekcji dramatycznej równie intensywnie i gorąco. A za rok zapraszamy na kolejne podsumowanie.

***

Na zdjęciu: "Słabi" w reż. Arkadiusza Biedrzyckiego.