Artykuły

Sto lat od powstania zespołu Reduta Instytut Sztuki PAN, we współpracy z Polską Kompanią Teatralną (grupą składającą się zarówno z badaczy jak również twórców teatru, równocześnie wydawcą teatrologii.info), uczcił okolicznościowym seminarium i konferencją "Reduta. Nowe Fragmenty".

29 listopada 1919 w salach balowych Teatru Wielkiego w Warszawie prapremierą "Ponad śnieg" bielszym się stanę Stefana Żeromskiego zainaugurowała swą działalność Reduta, zespół stawiający sobie za cel przeobrażenie polskiego teatru, a w konsekwencji i społeczeństwa, które odzyskało niepodległe państwo zgodnie z ideami poetów romantycznych i symbolistycznych. Studyjny zespół zorganizowany był jak klasztor i zarazem loża wolnomularska.

Jako grupa szanująca dorobek kulturowy, współorganizująca wydarzenie Polska Kompania Teatralna odwołała się do tradycji miejsca, gdzie obchody się odbywały, czyli Instytutu Sztuki PAN w Warszawie. Przypomnieliśmy, że 10 maja 1972 zorganizowane zostało w Instytucie Sztuki spotkanie z okazji ćwierćwiecza śmierci Juliusza Osterwy. Wzięli w nim udział między innymi Jarosław Iwaszkiewicz, Jerzy Grotowski, Juliusz Starzyński, Zbigniew Raszewski. Tadeusz i Irena Byrscy przygotowali wówczas odczytanie przy stole w stylu Reduty Jaskini filozofów Zbigniewa Herberta, z autorem w roli Sokratesa, i Haliną Mikołajską jako Ksantypą.

To spotkanie sprzed 47 lat obrazowała wystawa fotografii, przygotowana przez Marzenę Kuraś, Rafała Węgrzyniaka i Piotra Jamskiego, eksponowana w Pałacyku Radziwiłłowej w IS PAN, gdzie odbywało się seminarium i konferencja. Ponadto seminarium, kontynuujące stworzony przez Jagodę Hernik Spalińską i Jarosława Gajewskiego cykl "Nowe Fragmenty", odbyte w wigilię inauguracji Reduty, 28 listopada 2019, zostało zadedykowane pamięci Józefa Szczublewskiego (1919-2013), autora "Pierwszej Reduty Osterwy" (1965) i "Żywotu Osterwy" (1971, 1973) obronionego jako doktorat w Instytucie Sztuki.

Seminarium składało się z trzech wystąpień: Rafała Węgrzyniaka: "Ideologia polityczna Reduty", Przemysława Pawlaka, który opowiedział o związkach Reduty ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem oraz Jarosława Gajewskiego: ">>Dobra Nowina<< Wyspiańskiego czyli >>Studium o Hamlecie<< w Reducie". Tego dnia odbyło się też czytanie performatywne poematu C. K. Norwida "Godzina >>Promethidiona<<" z udziałem: Anny Gajewskiej, Natalii Stachyry, Oskara Hamerskiego i Jarosława Gajewskiego. Na koniec dnia wysłuchano fragmentów nagrania z warszawskiego pogrzebu Juliusza Osterwy. Komentarz dodali Marzena Kuraś i Rafał Węgrzyniak.

Podczas seminarium, we wstępnej wypowiedzi, Rafał Węgrzyniak poruszył przemilczaną dotąd kwestię ideologii politycznej Reduty. Dowiódł, że "Ponad śnieg", zakończone konfrontacją polskiego dziedzica-inwalidy z grupą krasnoarmiejców, stało się zapowiedzią wojny polsko-bolszewickiej z 1920, w której cały zespół Reduty wziął czynny udział. Z kolei plenerowa inscenizacja spolszczonego przez Juliusza Słowackiego "Księcia Niezłomnego" Calderona, grana na Kresach Wschodnich z udziałem nawet trzystu kawalerzystów na koniach walczących w trakcie bitwy, była echem owej wojny potwierdzającej status Polski jako przedmurza chrześcijaństwa i manifestacją potęgi odrodzonej Rzeczypospolitej. Zwłaszcza po zamachu majowym Reduta w Wilnie, i w ramach objazdów, realizowała państwowotwórczy program sanacji, a w 1937 w całości zgłosiła akces do Obozu Zjednoczenia Narodowego. Sam zaś Osterwa utożsamiał się z Józefem Piłsudskim, grając choćby po jego śmierci w 1935 Konrada w "Wyzwoleniu" Stanisława Wyspiańskiego. Podejmując się roli adwokata Rafał Węgrzyniak skomentował też diarystyczne zapiski Osterwy z 1939 roku - o Żydach w miasteczkach na kresach oraz o używaniu przez nich języka jidysz - uznawane obecnie za przejaw antysemityzmu, podobnie jak opis przechadzki Cezarego Baryki po północnej dzielnicy Warszawy w "Przedwiośniu".

Przemysław Pawlak odtworzył relacje Witkacego z Osterwą i Mieczysławem Limanowskim, oraz nieudaną próbę wprowadzenia do repertuaru Reduty "Kurki wodnej". W dyskusji zostało postawione przy tej okazji pytanie czy Reduta była teatrem awangardowym. Rafał Węgrzyniak przypomniał, że Jerzy Jarocki w przygotowywanym tuż przed śmiercią w 2012 w Teatrze Narodowym widowisku o pobycie Witkacego w prowadzącej wojnę i ogarniętej rewolucją Rosji, do scenariusza wprowadził mityczny początek Reduty, czyli próbę części II "Dziadów" Adama Mickiewicza, prapremierę Ponad śnieg, oraz udramatyzowane epizody z reportażu Żeromskiego z wojny polsko-bolszewickiej: Na probostwie w Wyszkowie.

Po pierwszej części seminarium czworo aktorów odczytało poetycki dialog Cypriana Norwida o sztuce narodowej, "Promethidion", traktowany w Reducie jako "wyznanie, które nam Prorok do wierzenia podaje". Następnie Jarosław Gajewski podzielił się swoimi uwagami po lekturze studium Wyspiańskiego o Hamlecie, dla Redutowców będącego "listem apostolskim" skierowanym do polskich aktorów. Refleksje jego dotyczyły przede wszystkim zaniku etosu w rodzimym teatrze.

Odnalezione przez Marzenę Kuraś, w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, nagrania wypowiedzi nad trumną Osterwy w Teatrze Polskim w Warszawie 13 maja 1947 - w tym reżysera Leona Schillera, aktora Dobiesława Damięckiego i dyrektora Arnolda Szyfmana - zrobiły na wszystkich ogromne wrażenie, w szczególności zaskakująco ciepła i czuła w swej wymowie mowa Szyfmana, którego związki z Osterwą, jak się okazuje, były bardziej złożone niż zwykło się uważać.

Na drugi dzień, 29 XI 2019, czyli dokładnie w dzień prapremiery otwierającej działalność Reduty, odbyła się konferencja naukowa - ciąg dalszy obchodów w ramach wydarzenia "Reduta. Nowe Fragmenty". Swoje wystąpienia zaprezentowało sześciu teatrologów: Irina Lappo (UMCS): ">>Samarski smutek<< Osterwy", Dorota Jarząbek (UJ): "Juliusz Osterwa i Wincenty Lutosławski. Historia przyjaźni", Tadeusz Kornaś (UJ): "Genezja w kościele Świętego Krzyża w Warszawie", Agnieszka Wójtowicz (UO): ">>Reduta wije sobie gniazdko<<, czyli Osterwa w Wilnie. Rekonesans", Wanda Świątkowska (UJ): "Kształcenie w Reducie - od Koła Adeptów do Okopu", Jarosław Cymerman (UMCS, IT): "Juliusz Osterwa po II wojnie światowej albo Pięknosłużca w Polsce Ludowej" oraz Jadwiga Grabowska-Majewska (IT): "Reduta a taniec". Prelegenci zostali zaproszeni do wystąpień przez członka PKT Patryka Kenckiego, i on też prowadził to wydarzenie. Wystąpienia te zostaną wydrukowane w przyszłym roku przez "Pamiętnik Teatralny".

Po zakończeniu konferencji jej uczestnicy i inni goście, na zaproszenie Instytutu Teatralnego im. prof. Zbigniewa Raszewskiego, spotkali się w pociągu, stojącym na terenie Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, gdzie Jarosław Gajewski odczytał fragmenty "Pierwszej Reduty Osterwy" Józefa Szczublewskiego, odnoszące się do momentu inauguracji teatru. Zaprezentował również fragmenty dzienników Osterwy z ostatnich objazdów teatralnych Reduty w roku 1939, które w opracowaniu Andrzeja Kruczyńskiego i Wandy Świątkowskiej, ukażą się niebawem wydane przez Muzeum Teatralne w Warszawie, we współpracy z Instytutem Teatralnym.