Artykuły

Pseud.: Witkacy.

Ur. 24 II 1885 w Warszawie, zm. śmiercią samobójczą 18 IX 1939 w Jeziorach

pod Dąbrowicą na Polesiu.

Dramatopisarz, malarz, prozaik, teoretyk sztuki. Teoretyk i krytyk teatru.

Syn Stanisława, malarza i krytyka sztuki, i Marii z Pietrzkiewiczów. Uczył się prywatnie pod kierunkiem ojca w Zakopanem, a po zdaniu matury we Lwowie (1903) studiował z przerwami w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (1905-1909). W tym czasie wyjeżdżał kilkakrotnie do Włoch, Niemiec, Francji oraz Londynu; w 1914 wraz z Bronisławem Malinowskim wziął udział w wyprawie naukowej do Australii. W latach I wojny przebywał w Rosji, ukończył szko­łę oficerską pawłowskiego pułku gwardii w Petersburgu i był krótko na froncie. Po powrocie do kraju w 1918 osiadł w Zakopanem, później mieszkał również okresowo w Warszawie.

W przeciągu paru lat między 1918 a 1926 napisał blisko 40 sztuk (razem z "Szewcami" z 1934), z czego część zaginęła lub zachowała się tylko we fragmentach. Opublikował wtedy także 3 główne prace teoretyczne: "Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia" (1919), "Szkice estetyczne" (1922) i "Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze" (1923). Stopniowo porzucił malarskie kom­pozycje formalne i zajął się wyłącznie malarstwem portretowym, które traktował jako źródło zarobkowania. Prowadził ożywione polemiki z recenzentami swoich sztuk, jakie wybuchały z okazji kolejnych premier. Reżyserował własne utwory - w 1925 w Teatrze Formistycznym w Zakopanem, którego był współzałożycielem, w 1926 we lwowskim Teatrze Małym przygotował "W małym dworku". Jest autorem 4 powieści. W latach 30. poświęcił się filozofii, rozbudowując i doskonaląc swój system. Pisał rozprawy i artykuły z zakresu filozofii, estetyki i krytyki, uprawiał publicystykę dotyczącą stanu kultury umysłowej w Polsce.

Współpraca Witkacego z czasopismami miała dość nieregularny charakter. Szkice o tematyce teatralnej, artykuły i wypowiedzi polemiczne zamieszczał w periodykach o różnych orientacjach światopoglądowych, często odległych od je­go przekonań - w "Skamandrze", "Gońcu Krakowskim", "Nowym Dzienniku", "Czasie", "Ilustrowanym Kurierze Codziennym", "Rzeczpospolitej", "Wiadomo­ściach Literackich", "Życiu Teatru", "Kurierze Lwowskim", "Wieku XX". W 1927 przez 2 miesiące współpracował z "Przeglądem Wieczornym", gdzie pub­likował cotygodniowe felietony artystyczno-teatralne. Ostatni poświęcony był "Wieży Babel" Słonimskiego i stanowić miał pierwszą część zamierzonej recenzji premierowego przedstawienia w Teatrze Polskim, której jednak z powodu zerwa­nia przez redakcję współpracy nie ukończył. W 1932-1937 drukował swe prace w "Zecie", a ponadto pojedyncze w pismach "Pióro" i "Studio".

Działalność krytyczna Witkiewicza ogniskowała się na teorii i metakrytyce. W obu tych dziedzinach opierał się na rozbudowanym systemie poglądów filo­zoficznych i estetycznych. Teatr, podobnie jak cała sztuka, zgodnie z jego wizją rozwoju społecznego, znalazł się w punkcie zwrotnym: na skutek przemian cywili­zacyjnych, redukujących stopniowo prawdziwe potrzeby artystyczne, z drugiej zaś strony - poddany wielowiekowej presji realizmu, zmierza nieuchronnie do upad­ku. Inaczej jednak niż malarstwo, teatr artystyczny może się jeszcze odrodzić, o ile zdoła przywrócić utraconą wartość doznaniom metafizycznym, zrodzonym ze zrozumienia podstawowych problemów egzystencji. Tym doznaniom, które były obecne w pierwotnych formach parateatralnych, w magii i religijnym obrzę­dzie. Przeżycia te powstają głównie dzięki walorom formalnym dzieła sztuki, a nie jego funkcjom przedstawiającym, co w czasach współczesnych zwłaszcza stanowić miało warunek nieodzowny twórczości, w związku ze znacznie bardziej skomplikowaną wrażliwością człowieka.

Nadzieje na odnowienie rytualnej funkcji teatru, umożliwiającej odczucie dziw­ności (Tajemnicy) istnienia, wiązał nie tyle z przeistoczeniem widowiska, lecz jego tworzywa literackiego, stąd sceptycznie odnosił się do eksperymentów insceniza­cyjnych Wielkiej Reformy. Ta część jego teorii została też opracowana najlepiej: koncepcja Czystej Formy w teatrze to przede wszystkim propozycja nowej formu­ły dramatu. Reżysera i aktorów uważał za faktycznych twórców dzieła na scenie, jednak "w teatrze" - jak twierdził - "główną rzeczą jest słowo mówione i inne elementy do niego muszą być przystosowane". Znalazła w tym również wyraz obrona zagrożonej pozycji autora, gdyż w myśl założeń estetycznych nawet w sztukach, które wymagają opracowania czy wykonania zbiorowego "sam pomysł, mgławica formalna, z której [dzieło] się konsoliduje, musi powstać u jednego indy­widuum". Za podstawowe kryterium nowego dramatu uznał pierwszeństwo celów artystycznych. Oznaczało to dlań kreację samoistnej rzeczywistości scenicznej, niesprawdzalnej w kategoriach codzienno-życiowego doświadczenia, a co za tym idzie - wyswobodzonej z konwencji naturalistycznych i wolnej od symbolicznych podtekstów. Obce temu dramatowi miały być cele utylitarne, treści publicys­tyczne, tzw. zadania społeczne, jak również zamierzenia, które by podpadały pod oceny etyczne. O wartości utworu decydowała wewnętrzna jedność wszystkich elementów i relacji strukturalnych - Czysta Forma, będąca "konstrukcją samo­dzielną", która działa "sama przez się, samą swą konstruktywnością jako taką, a nie tylko poprzez ujednolicenie przez nią treści". Najważniejsza z punktu widze­nia celów stawianych teatrowi była odpowiednia konstrukcja zdarzeń, ponieważ właśnie sam przebieg działań w swym nie umotywowanym i absurdalnym nas­tępstwie powinien dawać wrażenie dziwności, umożliwiając chwilowe przeżycie Tajemnicy Istnienia.

W analogii do przekształceń, jakim podlega przedmiot w malarstwie, zakładał Witkacy w teatrze możliwość daleko posuniętej deformacji, polegającej na ignoro­waniu "życiowego" sensu w wypowiedziach, motywach działania i postępowaniu postaci. Nie godził się tylko z praktyką nieuzasadnionych udziwnień i zdecydowa­nie występował przeciwko całkowitej dowolności jako przyjętej metodzie (wbrew posądzeniom części międzywojennej krytyki o propagowanie bezsensu w sztuce). Zwracał natomiast uwagę, że element znaczeniowy może i powinien być środkiem w kształtowaniu sensu artystycznego i że taka jest jego zasadnicza rola.

Wyobrażenia Witkiewicza na temat realizacji scenicznej utrzymanej w Czystej Formie były mniej sprecyzowane i raczej ogólne, także wówczas, gdy zabierał głos jako autor wystawianych sztuk. Świadom istnienia wielości potencjalnych rozwiązań, od reżysera i scenografa wymagał odczytania "czystoformalnej treści utworu" oraz wydobycia funkcjonalnego związku między scenografią a ideą dra­maturgiczną, w jednym i drugim przypadku zgodnego z wolą twórcy scenariusza. W wykonaniu (przynajmniej własnych sztuk) przywiązywał wagę do gry zespo­łowej, właściwej interpretacji tekstu ("gra znaczeniowa") i wkomponowania (się) aktora w całość konstrukcji. Jego preferencje wyraźnie sytuowały się po stronie aktorstwa zdystansowanego i intelektualnego, przeciwko stylowi ekspresyjnemu i grze psychologicznej.

Teoria Czystej Formy była nie tyle normatywną poetyką wyznaczającą zasady przyszłej dramaturgii, co - przede wszystkim - całościowym ujęciem zagadnień dramatu z określonego stanowiska estetycznego, zdolnym także objąć zjawiska z przeszłości. Równocześnie miał to być system, który dysponując pewnym instru­mentarium pojęciowym, mógłby - jak mniemał Witkiewicz - mieć zastosowanie w analizie i ocenie przedstawienia teatralnego. Wprowadzone na gruncie estetyki kategorie (i zespół poglądów) uczynił podwaliną własnego programu krytycznego. Należał do najwytrwalszych w XX-leciu szermierzy krytyki artystycznej. Za niezbędne do jej funkcjonowania przesłanki uważał założenia estetyczne wywodzące się z teorii sztuki, zbiór ścisłych pojęć i terminów z tegoż źródła oraz światopogląd ugruntowany na znajomości filozofii. W krytyce teatralnej - negatywnie na ogół usposobiony wobec współczesnej praktyki - wskazywał ponadto na konieczność zastąpienia analizy treści literackich analizą kompozycji, a także wyeliminowa­nia dziennikarskiej publicystyki dotyczącej kwestii politycznych, społecznych, obyczajowych itp.

Sam Witkacy krytyki teatralnej, tj. recenzji, praktycznie nie uprawiał, jeśli nie liczyć krótkich opinii popremierowych włączanych do wypowiedzi polemicznych, a będących czymś w rodzaju autokrytyki. Pozostawił jedynie parę tekstów (i trochę rozproszonych uwag) o polskich dramatopisarzach. Wiele miejsca zajmuje w nich - zgodnie z tym, co postulował - prezentacja obranej metody. Reguły i kryteria indywidualnego programu krytyczno-estetycznego przeważają nad omówieniem wybranego dzieła czy twórczości, elementy postulatywne i metakrytyczne nad poznawczo-wyjaśniającymi.

DOKUMENTACJA

I. DRUKI ZWARTE

Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze. O twórczości reżysera i aktorów. Dokumenty do historii walki z Czystą Formą w teatrze. Dodatek: O naszym futuryzmie, Kraków 1923 [zawiera: p. 8, 9, 17, 18, 20, 24, 25, 26]; O Czystej Formie, Warszawa 1932, broszura "Biblioteki Zet" [zawiera: p. 12]; Nowe formy w malarstwie i inne pisma estetyczne. Wyboru dokonał oraz słowem wstępnym i przypisami opatrzył J. Leszczyński, Warszawa 1959 [zawiera: p. 8, 9, 13, 14]; Nowe formy w malarstwie. Szkice estetyczne. Teatr. Oprac. i przyp. opatrzył J. Leszczyński, Warszawa 1974 [zawiera: przedruk książki Teatr]; O znaczeniu filozofii dla krytyki i inne artykuły polemiczne. Oprac. i przyp. opatrzył J. Leszczyński, posł. B. Dziemidoka, Warszawa 1976 [zawiera: p. 23, 10-13, 14-16, 19, 21, 22, 28, 29, 32, 30, 2, 31, 3, 33-35, 4-7]; Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicys­tyczne. Zeb. i oprac. J. Degler, Warszawa 1976 [zawiera: p. 12, 14, 15, 1-7, 33, 28-30, 36-39]; Czysta Forma w teatrze. Wyb., wstęp i noty J. Deglera, Warszawa 1977 [zawiera: p. 12, przedr. książki Teatr (w zmienionym układzie), 10, 11, 16, 13, 17, 18, 20, 24-27, 29-32, 34-35].

II. PUBLIKACJE PRASOWE

1. Wypowiedzi o krytyce

1. O rzeczowość krytyki, Przegl. teatr, i muz. 1924, nr 2; 2. O artystycznej i literackiej pseudokulturze, Com. 1926, nr 1; 3. O przyszłość teatru. Wstęp ogólny, Przegl. wiecz. 1927, nr 110; 4. O znaczeniu filozofii dla estetyki i krytyki, jw., nr 131; 5. O stosunku wykształcenia literackiego i filozoficznego artystycznego krytyka, jw., nr 132; 6. Bez kom­promisu, Pol. zbr. 1931, nr 18; 7. O znaczeniu filozofii dla krytyki, jw., nr 52, 59, 66, 73, 87,93,113,135.

2. Wypowiedzi ogólne o teatrze

8. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze, Skam. 1920, z. 1-3; 9. Bliższe wyjaśnienia w kwestii Czystej Formy na scenie, jw., 1921, z. 7-15; 10. O artystycznej grze aktora, Przegl. wiecz. 1927, nr 127; 11. Teatr przyszłości, Wiek XX 1928, nr 8; 12. O Czystej Formie, Zet 1932, nr 7, 9-12 [druk części: Głos Piast. 1931, z. 10-12]; 13.O artystycznym teatrze, Pióro 1938, nr 1.

4. Dramaturgia polska

14. Formalne wartości dzieł Micińskiego, Wiad. lit. 1925, nr 12; 15. Wstęp do rozważań nad "Wieżą Babel" Słonimskiego, Przegl. wiecz. 1927, nr 160; 16. Czysta Forma w teatrze Wyspiańskiego, Studio 1937, nr 10/12 [przedr.: Kur. wil. 1937, nr 112].

6. Varia

polemiki: 17. Zwierzenia osobiste na temat "Tumom Mózgowicza" i teorii Czystej Formy na scenie, Goniec krak. 1921, nr 192, 194; 18. Odpowiedź Fallkowi na jego kry­tykę "Tumom Mózgowicza", Now. dzien. 1921, nr 204; 19. W sprawie mojej tzw. "Teorii Bezsensu"(?) w Sztuce, Czas 1921, nr 171 [przedr.: 20. Odczyt o Czystej Formie w teatrze (zawierający część polemiki z Fallkiem, Rostworowskim i prof. Szyjkowskim), w: Teatr]; 21. Parę słów w kwestii stosunku Formy do " treści" (dalszy ciąg polemiki z K.H. Rostwo­rowskim), Goniec krak. 1921, nr 228-229; 22. Jeszcze parę słów w kwestii "fantastycznej psychologii" (dalszy ciąg polemiki z Fallkiem), Now. dzien. 1921, nr 237; 23. O tożsamości samej ze sobą sztuki teatralnej w Czystej Formie, II. kur. codz. 1921, nr 255; 24. Odpo­wiedź recenzentom "Pragmatystów", Rzeczp. 1922, nr 5; 25. [list polem.] Przegl. warsz. 1922, t. 2, nr 9; 26. Parę nieistotnych uwag na temat "Kurki Wodnej", Czas 1922, nr 181; 27. " Wariat i pielęgniarka " i Pani Sato. S. I. Witkiewicz broni swojej teorii, Przegl. teatr. i muz. 1924, nr 4;

28. Krytyka artykułu Karola Irzykowskiego pt. " Uwagi na temat tzw. upadku twórczo­ści dramatycznej" (Z powodu artykułu Karola Irzykowskiego w "Scenie Polskiej", zeszyt 4-5-6 1923), EiS 1924, nr 3-6; 29. Odpowiedź Anatolowi Sternowi na zarzuty co do książki pt. "Teatr", Alman. Now. Szt. 1924, nr 2; 30. Odpowiedź panu Nałęczowi-Lipce na artykuł w 15 nr "Życia Teatru" z r. 1925, ŻT 1925, nr 35/37; 31. Mała pigułeczka dla lwowskich "wrogów", Kur. lwów. 1926, nr 197; 32. Parę uwag w związku z "Szyldkredo­wym [!] grzebieniem" w Towarzystwie Teatralnym, Głos zak. 1925, nr 41; 33. O polemice i wrogach. Uwagi ogólne, Przegl. wiecz. 1927, nr 116; 34. Beznadziejne porachunki z niepowrotnej przeszłości (wstęp do krytyki "Walki o treść" Karola Irzykowskiego), Zet 1934, nr 18; 1935, nr 19, 20; 35. Polemika z krytykami (Część polemiczna), Pam. teatr. 1969, z. 3 [wariant p. 34].

wywiady: 36. U autora "Wścieklicy", II. kur. codz. 1925, nr 218; 37. U autora "Tu­mom Mózgowicza", N. Przegl. 1926, nr 102; 38. St. I. Witkiewicz o teatrze Czystej Formy, Com. 1926, nr 26; 39. Co myśli Witkiewicz, Il. Rep. 1927, nr 152.

Z korespondencji Stanisława Ignacego Witkiewicza, Pam. teatr. 1961, z. 4.

III. LITERATURA PRZEDMIOTU

1. Opracowania ogólne

SWPP. - Stanisław Ignacy Witkiewicz 1945-1969. Przegląd publikacji, oprac. L. So­kół, Pam. teatr. 1969, z. 3 [uzup. do Przeglądu 1945-1969 oraz Przegląd publikacji 1970, Pam. teatr. 1971, z. 3/4]; Witkacy w Polsce. Przegląd publikacji 1971-1982, oprac. L. Sokół, Pam. teatr. 1985, z. 1/4; Witkacy na świecie. Przegląd publikacji 1971-1983, oprac. J. Degler, jw. - A. MICIŃSKA, J. DEGLER: Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939). Kronika życia i twórczości, jw. - Stanisław Ignacy Witkiewicz. Człowiek i twórca. Księ­ga pamiątkowa pod red. T. Kotarbińskiego i J.E. Płomieńskiego, Warszawa 1957 [tu: P. GRZEGORCZYK: Dzieło pisarskie Stanisława Ignacego Witkiewicza. Próba bibliogra­fii]. - A. van CRUGTEN: S.I. Witkiewicz. Aux sources d'un théâtre nouveau, Lausanne 1971. - Studia o Stanisławie Ignacym Witkiewiczu, pod red. M. Głowińskiego i J. Sła­wińskiego, Wrocław 1972. - J. BŁOŃSKI: Stanisław Ignacy Witkiewicz jako dramaturg, Kraków 1973. - J. DEGLER: Witkacy w teatrze międzywojennym, Warszawa 1973. - K. RUDZIŃSKA: Artysta wobec kultury. Dwa typy autorefleksji literackiej: ekspresjoniści "Zdroju" i Witkacy, Wrocław 1973. - L. SOKÓŁ: Groteska w teatrze Stanisława Ignacego Witkiewicza, Wrocław 1973. - B. DANEK-WOJNOWSKA: Stanisław Ignacy Witkiewicz a modernizm. Kształtowanie idei katastroficznych, Wrocław 1976. - M. SZPAKOWSKA: Światopogląd Stanisława Ignacego Witkiewicza, Wrocław 1976. - J.W. SARNA: Filozo­fia Stanisława Ignacego Witkiewicza, Kielce 1978. - D. GEROULD: Stanisław Ignacy Witkiewicz jako pisarz, Warszawa 1981. - W. SZTABA: Gra ze sztuką. O twórczości S.I. Witkiewicza, Kraków 1982. - I. JAKIMOWICZ: Witkacy - malarz, Warszawa 1987; Warszawa 1993.

2. Opracowania szczegółowe

T. PEIPER: St. Ign. Witkiewicz: "Teatr", Zwrotnica 1923, nr 6. - K. IRZYKOWSKI: Treść i forma. Studium z literackiej teorii poznania (Polemika z S.I. Witkiewiczem) [w:] Walka o treść, Warszawa 1929; Kraków 1976. - B. MICIŃSKI: O kryteria estetyczne. Na marginesie broszury S.I. Witkiewicza, Znak 1933, nr 2. - B. ROGATKO: "Walka o treść" Irzykowskiego jako polemika z programem estetycznym S.I. Witkiewicza, Pam. lit. 1971, z. 2. - J. DEGLER: Witkacego teoria teatru [wstęp do: S.I. Witkiewicz: Czysta Forma w teatrze]; Witkacy nieznany [wstęp do: S.I. Witkiewicz: Bez kompromisu]. - E. WĄCHOCKA: Między sztuką a filozofią. O teorii krytyki artystycznej Stanisława Ignacego Witkiewicza, Katowice 1992.