Artykuły

Na afisz warszawskiego Teatru Powszechnego trafia "Lot nad kukułczym gniazdem" Dale'a Wassermana. To dobra okazja, by przypomnieć mit przedstawienia Zygmunta Hübnera według tego samego tekstu na tej samej scenie - pisze Michał Smolis w Dzienniku - dodatku Kultura.

Teatr Powszechny nosi od 1989 roku imię swojego wieloletniego dyrektora Zygmunta Hübnera. Patron był również reżyserem, aktorem, wykładowcą i eseistą. Z okazji 20. rocznicy śmierci Instytut Teatralny wznowił "Politykę i teatr" - summę refleksji Hübnera o mechanizmach rządzących na przestrzeni dziejów polityką, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływu na życie teatralne. Z okładki książki spogląda... Wojciech Pszoniak. Nie, to nie pomyłka, ale reprodukcja plakatu Marcina Mroszczaka do "Lotu nad kukułczym gniazdem" Dale'a Wassermana według Kena Keseya, w którym Pszoniak zagrał Randle'a P. McMurphy'ego. Polska prapremiera odbyła się 30 czerwca 1977 roku. Reżyserował Hübner i była to jedna z najgłośniejszych premier tej dyrekcji. Ale czy jednocześnie największych osiągnięć artystycznych?

Ani powieść Keseya, ani jej sceniczna adaptacja nie należą do arcydzieł. Świat przedstawiony w utworze, relacje społeczne i międzyludzkie, motywacje działań psychologicznych bohaterów są charakterystyczne dla dobrze skrojonej amerykańskiej dramaturgii. Nie jest "Lot..." wielką metaforą ludzkiej kondycji; zakład psychiatryczny, w którym osadzona jest akcja, nie jest alegorią stosunków państwo - jednostka. Ale nie jest to też tylko realistyczna historia z życia zakładu psychiatrycznego o zaostrzonym rygorze, gdzie dostał się przypadkowy buntownik, który obudzi chorych i przywróci ich do życia.

Hübner musiał z tych słabości zdawać sobie sprawę, ale tekstu nie wybrał przypadkowo. Był schyłek dekady gierkowskiego zakłamania, gdy władza liczyła, że za cenę małej stabilizacji i rozbudzenia konsumpcjonizmu w wersji soc uśpi społeczeństwo. Tymczasem ono właśnie zaczynało się budzić... W tym sensie Hübner, "wąchający swój czas" wybrał tekst idealny.

Pierwsza ingerencja reżysera w tekst polegała na zabiegu zerwania narracji, która w sztuce jest monologiem wewnętrznym indiańskiego Wodza Bromdena (w tej roli Franciszek Pieczka). Rzeczywistość sceniczna została zobiektywizowana. Temu służyło też w inscenizacji zatarcie granic między sceną a widownią, teatralizacja całej przestrzeni (za pomocą scenografii Kazimierza Wiśniaka) i włączenie do zabawy publiczności. Przedstawienie zaczynało się od chwili przekroczenia drzwi teatru. Reżyser przydzielił widzom rolę zwiedzających zakład, po foyer krążyli szpitalni pielęgniarze, do sali w miejsce dzwonka wzywał głos informatorki, w przerwie na scenie nie gasły światła, a po zakończeniu przedstawienia aktorzy nie wychodzili do oklasków... Gra w zakład psychiatryczny miała swoją dramatyczną pointę, równocześnie kolejną wyraźną ingerencję reżysera w tekst napisany. W finale u Keseya anarchista McMurphy ginie, ale obudzonemu przez niego do życia indiańskiemu wodzowi Bromdenowi udaje się zbiec. W Teatrze Powszechnym Bromden wprawdzie uciekał, ale był zatrzymywany przez dwóch pielęgniarzy przy drzwiach wejściowych. Tam, skulonego i klęczącego Wodza spotykała publiczność opuszczająca teatr... Po krótkiej szamotaninie pielęgniarze, brutalnie rozpychając tłum, odprowadzali uciekiniera do środka. O ten finał kilku krytyków miało żal do Hübnera. Za jego dosłowność, za brak zaufania do inteligencji widowni.

Zakład psychiatryczny, w którym pacjenci mają zagwarantowane minimum socjalne w zamian za wyrzeczenie się elementarnych wolności, wprost był odczytywany jako aluzja do PRL. Pacjenci, a drugoplanowe role grali aktorzy klasy Bronisława Pawlika, Olgierda Łukaszewicza i Mariusza Benoit, pozostawali w zakładzie często z własnej woli, bo nie radzili sobie w życiu. Nie byli bohaterami, jak większość polskiego społeczeństwa, a ich antyheroiczna postawa budowała wspólnotę z widownią.

Sam Hübner mówił w wywiadzie niedługo po premierze: "Jeżeli człowiek ma unormowane życie i włącza się w jakąś działalność, ryzykuje utratę dotychczasowej stabilizacji. Musi dokonać wyboru - co jest bardziej cenne: chronienie spokoju i względnego dostatku czy włączenie się w sprawy, które uważa za ważniejsze, ale niosące za sobą straty w interesach osobistych. (...) Ten typ pytań, problemów moralnych, rozstrzygany był u nas w imię wartości istotniejszych niż tymczasowy interes osobisty". Zatem "Lot..." miał być w założeniu dramatem sumienia, wyboru postaw, starciem racji.

W legendzie tego przedstawienia najmocniej przetrwały role protagonistów: Pszoniaka (grał na zmianę z Romanem Wilhelmim), Pieczki i Mirosławy Dubrawskiej jako Siostry Ratched (sama aktorka blisko ćwierć wieku później w ankiecie "Teatru" uzna tę rolę za najważniejszą w karierze). Dubrawska nie grała tylko uosobienia zaborczej i bezwzględnej władzy, podporządkowującej sobie wszystko i wszystkich, niszczącej, gdy coś jej rządom zagraża. Stały za nią bardziej skomplikowane racje ludzkie. Również McMurphy Pszoniaka nie był jednoznacznym bohaterem pozytywnym, który działał wyłącznie dla dobra pacjentów. Dopiero z upływem czasu rodziło się w nim poczucie odpowiedzialności za ich los. Konflikt Siostry Ratched i McMurphy'ego, ich spór o "rząd dusz" nad chorymi był grą z nieludzkim systemem o wszystko. Scena, w której McMurphy sobie to uświadamia, była jedną z najbardziej wstrząsających. Tą, która przedstawienie Hübnera windowała w górę, porzucając doraźną aluzję na rzecz uniwersalności.

W "Polityce i teatrze" Hübner pisał o aluzji jako działaniu mającym zmylić czujność cenzury: "Wybieg stosowany najczęściej i nieraz (...) z niemałym powodzeniem. Jest to ciągnąca się od zarania dziejów teatru zabawa w kotka i myszkę: kto kogo przechytrzy. Na ogół wygrywa teatr, nie zapominajmy jednak, że aluzja jest formą autocenzury".

W "Locie..." Hübnera wygrał teatr, ale teatr prowadzony w określonych ramach PRL-owskich ograniczeń. Było to zwycięstwo teatru, który traktował widza poważnie, prowadząc z nim uczciwą rozmowę. Chociażby dlatego Zygmunt Hübner pozostawił po sobie kłopotliwe dziedzictwo. Zarówno swoim byłym współpracownikom, których w warunkach wolnego rynku najbardziej interesuje zarabianie pieniędzy; jak i tym, którzy dzisiaj w miejsce teatru politycznej aluzji (o metaforze nie wspominam), uprawiają ordynarny, gazetowy plakat.