Antoni Czechow
Anton Pawłowicz Czechow (ros. Антон Павлович Чехов)
Rosyjski pisarz, mistrz formy nowelistycznej, jeden z najznakomitszych autorów teatralnych na świecie.
Jego dziadek był chłopem pańszczyźnianym, ojciec – sklepikarzem. Czechow ukończył medycynę i przez pewien czas prowadził nawet praktykę lekarską. Teatrem interesował się już w szkole, ucharakteryzowany chodził na spektakle zakazane dla młodzieży gimnazjalnej. Podczas studiów zaczął pisać humoreski obyczajowe oraz krótkie opowiadania satyryczne (Śmierć urzędnika 1883; Kameleon 1884); publikował je pod pseudonimem Antosza Czechonte.
W 1890 roku pisarz wyjechał na Sachalin – wyspę u wschodnich wybrzeży Azji, na której przebywali zesłańcy. Rozmawiał z setkami więźniów, widział więzienne cele, przyglądał się katorżniczej pracy w kopalniach. Po powrocie napisał o tej wyprawie głośną pracę publicystyczno-naukową (w całości ukazała się w 1895), konstatując: „Sachalin to miejsce największej męki, jaką potrafi znieść człowiek wolny czy uwięziony”.
W 1897 u Czechowa zdiagnozowano zaawansowaną gruźlicę, od tej pory wyjeżdżał leczyć się do Nicei i na Krym, a w 1898 zamieszkał w Jałcie. W maju 1901 poślubił Olgę Knipper, która grała większość głównych ról kobiecych w jego sztukach, ulubioną aktorkę Stanisławskiego. W 1902 pogorszył się stan zdrowia pisarza. Czechow wyjechał wraz z żoną do kurortu Badenweiler w Niemczech, gdzie zmarł w wieku czterdziestu czterech lat.
Twórczość
Na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku ogromną popularność przyniosły pisarzowi nowele, podziwiane przede wszystkim za wnikliwość w analizowaniu ludzkich charakterów. Były to między innymi: Dama z pieskiem, Nudna historia, Sala nr 6, Wygnanie, Moje życie, Człowiek w futerale, Trzpiotka.
Twórczość sceniczna Czechowa nie od razu zdobyła uznanie. Prapremiery Iwanowa (1887) w moskiewskim Teatrze Korsza i Mewy (1896) w petersburskim Teatrze Aleksandryjskim okazały się klęską. Nie doceniono nowatorstwa dramatów. Najczęściej powtarzany przez krytyków zarzut brzmiał, że „nic się w nich nie dzieje”. Rzeczywiście, sztuki Czechowa są pozbawione tradycyjnie rozumianej scenicznej intrygi. Pisarz mówił o tym tak: „Nie co chwila ludzie strzelają się, wieszają, składają sobie nawzajem miłosne wyznania. Przeważnie jedzą, piją, włóczą się, plotą głupstwa. Trzeba to pokazać na scenie. Trzeba stworzyć dramat, w którym by ludzie wchodzili, wychodzili, jedli, mówili o pogodzie, grali w karty… Niech na scenie wszystko będzie równie proste i równie zawiłe jak w życiu. Tu ludzie jedzą, tylko jedzą, a tymczasem rozstrzyga się ich szczęście, rozbija ich życie”. Właśnie z nieefektownych losów bohaterów Czechow wydobywa przejmujący ogólnoludzki dramat. W swoich sztukach gromadzi „ludzi niepotrzebnych”, o kalekich wnętrzach, którzy nie potrafią ze sobą rozmawiać, nie słuchają siebie nawzajem i rzadko się rozumieją. Ich codzienne życie toczy się wśród wydarzeń doniosłych i błahych, ale nie potrafią nadać mu sensu – ani w pracy, ani w miłości. Mają marzenia i nadzieję na zmiany w przyszłości, ale teraźniejszość ich przerasta.
W 1898 Mewę wystawił Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki (MChAT) i wtedy Czechow zaczął zdobywać rozgłos i w kraju, i na świecie. MChAT, na którego zamówienie powstały największe arcydzieła pisarza – Wujaszek Wania (1897), Trzy siostry (1901) i Wiśniowy sad (1904) – na długo ukształtował styl realizacji jego sztuk. Splatały się w nim elementy naturalistyczne z symbolicznymi, a drobiazgowa analiza psychologiczna w czasie prób oraz zwolniony, pauzowany rytm gry aktorskiej miały stwarzać iluzję „prawdziwego” życia – uczuć i zachowań bohaterów. Twórca i reżyser MChAT, Konstanty Stanisławski, opowiadając o Czechowie, używał określeń: najszczersze nastroje, najintymniejsze zakamarki duszy. O jego sztukach mówił, że są to poważne dramaty z życia Rosji. Pisarza nie przekonywały te przedstawienia, żądał zmiany tempa, mniejszej dosłowności. W jego sztukach bowiem – oprócz melancholii, liryzmu – wyraźny jest także żywioł humoru i ironia, choć zawsze spod nich wyziera gorycz i smutek. „Nastrojowa”, „pastelowa” i „zamglona” maniera inscenizacji – mówił Czechow – zaciera komediowe elementy.
Twórczość sceniczna autora Wiśniowego sadu jest mocno związana z klasyczną literaturą rosyjską, ale wyraźne są też jej odniesienia do współczesnych mu prądów artystycznych Europy, choćby do dramaturgii Ibsena, naturalizmu i symbolizmu. Najważniejsze jest jednak to, że Czechow, wchłonąwszy te wszystkie zdobycze, stworzył teatr bardzo własny, nowatorski, nie do podrobienia. Dewiza, którą wyznawał: pisać tak, żeby słowom było ciasno, a myślom przestronnie, sprawia, że twórcy teatralni do dziś odkrywają nowe możliwości tkwiące w jego dziełach.
Niektórzy badacze uważają, że Czechow doprowadził „do kresu” dramat realistyczny; szukają u niego inspiracji dla twórców takich jak Sartre czy Beckett. „Spojrzenie na Czechowa poprzez współczesny dramat, zwłaszcza twórczość Becketta – pisała Katarzyna Osińska – spowodowało zmianę optyki w interpretacji rosyjskiego dramaturga. Dopatrzono się w jego utworach wizji świata odartego z wszelkich iluzji; ujrzano jego bohaterów jako ludzi wypalonych, wyobcowanych, zagłuszających wewnętrzny niepokój frazesami o szczęściu przyszłych pokoleń”.
Wszystkie dramaty Czechowa były i są grane w polskich teatrach – obok już wymienionych pełnospektaklowych sztuk są to jednoaktowe „żarty sceniczne” – Niedźwiedź, Oświadczyny, Tragik mimo woli, Wesele, Jubileusz, Łabędzia pieśń, Przy trakcie.
Kilkanaście lat po śmierci pisarza został odnaleziony jego młodzieńczy dramat Bez ojcowizny (znany też jako Sztuka bez tytułu), dziś grany najczęściej pod tytułem Płatonow. Czechow napisał go około 1881 roku i ukrył przed światem. Nazywa się go czasem sztuką-matką, ponieważ pojawia się w nim większość tematów z dojrzałej twórczości autora Wiśniowego sadu.
Prapremiera Płatonowa odbyła się w Niemczech (1928), ale sukces odniosła dopiero francuska inscenizacja Jeana Vilara Ce fou de Platonov (1956).
Do wątków z dzieł Czechowa chętnie wracają współcześni twórcy. Sławomir Mrożek wykorzystał je w Miłości na Krymie (1993). Irlandzki dramatopisarz Brian Friel w 1972 roku napisał własną sceniczną wersję Trzech sióstr, w 1998 irlandzki wariant Wujaszka Wani, a w 2002 – dramat Po sztuce (w sowieckiej Moskwie lat dwudziestych spotykają się Sonia z Wujaszka Wani i Prozorow z Trzech sióstr). Andriej Michałkow-Konczałowski sfilmował Wujaszka Wanię (1970), jego młodszy brat Nikita Michałkow nakręcił oparty na Płatonowie i wątkach z kilku opowiadań Niedokończony utwór na pianolę (1977), zaś Boris Ejfman, szef sanktpetersburskiego Teatru Baletu zrealizował Mewę do muzyki Skriabina i Rachmaninowa, przenosząc akcję dramatu z daczy do sali baletowej.
