Peter Weiss
Pisarz, dramaturg, eseista i malarz niemiecki.
Pochodził z mieszczańskiej rodziny. Był synem żydowskiego przemysłowca i niemieckiej aktorki. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Berlinie i Bremie. W 1934 roku, w okresie narastającego faszyzmu, rodzina Weissa wyjechała z Niemiec, najpierw do Anglii, a następnie do Pragi. Rodzice przyszłego pisarza posiadali bowiem obywatelstwo czeskie.
W 1936 roku Weiss – wbrew woli rodziców – rozpoczął w Pradze studia na Akademii Sztuk Pięknych. Malarstwo i grafikę studiował przez dwa lata. Po wybuchu II wojny światowej przez Szwajcarię przedostał się do Szwecji. W 1945 roku uzyskał szwedzkie obywatelstwo. Na emigracji najpierw zajmował się malarstwem, miał wystawy, stał się znany jako autor kolaży do Baśni z tysiąca i jednej nocy. Wkrótce zainteresował się także inną dziedziną sztuki, pokrewną plastyce. Zajął się kręceniem eksperymentalnych filmów krótkometrażowych, dokumentalnych oraz komediowych. Dokonania w dziedzinie filmu sprawiły, że krytycy uznali go za jednego z wybitniejszych przedstawicieli filmowej awangardy szwedzkiej lat pięćdziesiątych.
Szybko jednak zdecydował, że jego głównym powołaniem jest pisarstwo. W 1946 roku zadebiutował tomem napisanych po szwedzku poematów prozą Od wyspy do wyspy. Ale pisane wówczas, głównie zresztą po szwedzku, utwory ukazały się drukiem dopiero w latach sześćdziesiątych, kiedy Weiss został już uznanym dramaturgiem. Pierwsza powieść Weissa zatytułowana Cień ciała woźnicy – ilustrowana kolażami autora – ukazała się w 1960 roku i wyraźnie nawiązywała do twórczości Franza Kafki. Kolejne dwa lata przyniosły utwory autobiograficzne. Ucieczka z domu rodzinnego (1961) i Azyl (1962) opowiadały o okresie dojrzewania Weissa i jego doświadczeniach emigracyjnych, były zapisem dręczącego pisarza poczucia braku przynależności narodowej. W 1962 roku opublikował także surrealistyczne opowiadanie Rozmowa trzech idących, będące fragmentem kolejnej powieści. W 1963 roku został laureatem literackiej nagrody im. Charles'a Veillona.
Weiss był związany z postępowymi pisarzami zachodnioniemieckimi, austriackimi i szwajcarskimi tworzącymi tak zwaną Grupę 47. Łączył ich sprzeciw wobec faszyzmu. Głosili postulat literatury zaangażowanej. Jesienią 1963 roku na jednym ze spotkań Grupy 47 Weiss odczytywał fragmenty Marata. Pierwsze utwory dramatyczne Weissa – Wieża (1948) i Ubezpieczenie (1952), w których wyraźne są wpływy Kafki, nie cieszyły się powodzeniem. Sukces teatralny odniósł pisarz dopiero na początku lat sześćdziesiątych. Berliński Schillertheater wystawił jego dramat Nocni goście (1963). Najbardziej znanym dramatem Weissa stał się Marat-Sade z 1964 roku, w którym na przykładzie rewolucji francuskiej pisarz rozważa sens i społeczne aspekty rewolucji w ogóle. Męczeństwo i śmierć Jean Paul Marata przedstawione przez zespół aktorski przytułku w Charenton pod kierownictwem pana De Sade miało swoją prapremierę 29 kwietnia 1964 roku. Spektakl w Schillertheater w Berlinie reżyserował Konrad Swinarski. W tym samym roku londyńską premierę z zespołem Royal Shakespeare Company przygotował Peter Brook. Prezentował ją potem w Paryżu i Nowym Jorku, a także sfilmował. W ciągu roku, do kwietnia 1965 roku, sztukę wystawiło trzydzieści teatrów w dwudziestu dwóch krajach. Konstruując ten dramat Weiss wykorzystał do maksimum osiągnięcia techniki teatralnej, nawiązał do swoich plastycznych i filmowych pasji, techniki collage'u, połączył elementy podświadomości (senne zjawy) z elementami świadomości, wykorzystał taniec i śpiew, doświadczenia teatru epickiego i teatru absurdu. W czasie pracy nad Maratem Weiss napisał jeszcze moralitet Cierpienia pana Mockinpotta wystawiony po raz pierwszy w 1968 roku. Weissa był twórcą teatru faktu, teatru dokumentalnego. Kolejne sztuki są tego przykładem. Dochodzenie. Oratorium w jedenastu pieśniach (1965) to sztuka o zbrodniach w Oświęcimiu, oparta na aktach procesu we Frankfurcie, wykorzystująca fragmenty autentycznych dokumentów i zapisków sądowych, fragmenty prac o Oświęciumiu i prześladowaniach Żydów. Premiera Dochodzenia odbyła się jednocześnie w piętnastu teatrach niemieckich oraz w Aldwych Theatre w Londynie. W 1967 roku powstał musical Pieśń o luzytańskim straszydle – o zbrodniach kolonializmu portugalskiego w Angoli i dyktaturze Salazara. W 1968 roku, wykorzystując doświadczenia teatrów Agitprop (teatry agitacji i propagandy), napisał Weiss Dyskurs o początkach i przebiegu długotrwałej wojny wyzwoleńczej w Wietnamie jako przykład konieczności zbrojnej walki uciemiężonych przeciwko swym ciemiężycielom, a także o podjętych przez Stany Zjednoczone Ameryki próbach zniszczenia podstaw rewolucji. Sztuka była próbą scenicznego ukazania dwóch tysięcy lat historii Wietnamu oraz wyrazem sprzeciwu Weissa wobec amerykańskiej wojny w Wietnamie. W 1970 roku powstał dramat Trocki na wygnaniu, który stanowił niejako punkt zwrotny w jego twórczości. Po raz pierwszy dramat Weissa miał bohatera indywidualnego. Pisarz zaczął się wówczas oddalać od lewicowych i socjalistycznych poglądów. Serię dramatów politycznych zamyka Hölderlin (1971) – dzieje romantycznego poety niemieckiego popadającego w obłęd.
W 1975 roku Weiss, zainspirowany przez Igmara Bergmana, opracował sceniczną adaptację prozy Franza Kafki zatytułowaną Nowy proces. Potem wrócił do pisania prozy. Powstało dzieło jego życia, dydaktyczno-autobiograficzna trzytomowa powieść-esej zatytułowana Estetyka oporu (1981). Opublikował także bardzo intymny i szczery dziennik Notatki 1971–1980. Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung w Darmstadt przyznała Weissowi najwyższe wyróżnienie literackie – Nagrodę Büchnera 1982. Pisarz nie zdążył jednak jej odebrać. Zmarł w Sztokholmie 10 maja 1982 roku.
