Autorzy

(pseud. Johann Keevus)

Prozaik, dramatopisarz, eseista, krytyk literacki oraz tłumacz literatury niemieckiej. Urodził się w 1958 roku we Wrocławiu. Ukończył germanistykę na Uniwersytecie Wrocławskim; studiował także slawistykę na uniwersytecie w Ratyzbonie. W 1987 za rozprawę o Dziennikach Tomasza Manna uzyskał tytuł doktora (autorowi Czarodziejskiej góry poświęcił także sztukę teatralną). Debiutował jako prozaik na łamach „Odry” w 1980.

Twórczość eseistyczną poświęcił przede wszystkim prozie niemieckiego obszaru językowego, publikując m.in. Oko cyklonu: dialog dzieł literackich: Austria – Niemcy – Szwajcaria (1999), Imperia i prowincje: o literaturze niemieckojęzycznej i polskiej w dwudziestym wieku (2000), Pasje i kantyleny: szkice o literaturze niemieckojęzycznej (2005). Opublikował kilka powieści, m.in. Afgański romans (1997), Szczurołap z Ratyzbony (1999), Lenora (2004), Szeroka woda (2005). W 2001 ukazała się Klauzura w kuszetce: dziennik.

W „Dialogu” opublikował cztery utwory dramatyczne: Tomasz Mann (1995), prapr. trzy lata później w Teatrze Polskim w Bydgoszczy w reż. Aleksandra Berlina; Dwa ognie (1996); Grabarz królów (1997), prapr. cztery lata później w Stowarzyszeniu Teatralnym Antrakt w Poznaniu w reż. Mirosława Kocura; Hauptmann (2001), prapr. w Teatrze im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze w reż. Waldemara Krzystka. Jego sztukę Powrót zainscenizował w 1999 roku Paweł Miśkiewicz na scenie Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, a dramat Zwarcie Jacek Zembrzuski w warszawskim klubie Le Madame (2006). Cztery lata później w teatrze jeleniogórskim została przygotowana przez Zembrzuskiego nowa wersja spektaklu zatytułowana Drugie zwarcie. W 2000 roku ukazał się wybór dramatów Łukosza Śmierć puszczyka i inne utwory, w którym znalazła się m.in. nigdy nie wystawiana Świetlistość.

Jerzy Łukosz jest także autorem wstępu do książki Uty Schorlemmer Magia zbliżenia i tajemnica dystansu: Krystiana Lupy poszukiwania „Nowych Mitów” w teatrze w przekładzie Kaliny Jabłeckiej-Mróz i Tomasza Jabłeckiego. Mieszka we Wrocławiu.

Źródło: Jacek Kopciński, Transformacja. Dramat polski po 1989 roku, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich, Warszawa 2012 oraz polskidramat.pl.

Autora reprezentuje Agencja Dramatu i Teatru ADiT, www.adit.art.pl, agencja@adit.art.pl

Omówienia tekstów

• Gra w dwa ognie 
  4M, 1K

„W połowie lat 60. pokazowe procesy za szpiegostwo należały już do przeszłości. Śmierć za butelkę mleka, a nawet za książkę o Stalinie to wyrok absurdalny, mający świadczyć o całkowitym odwróceniu kryteriów i wartości w świecie kierowanym przez Smutnego Pana. Pomiędzy tym, co widzialne – życiem bohaterów dramatu, a tym, co niewidzialne – ich przeznaczeniem kierowanym przez siły zewnętrzne, takie jak Smutny Pan (diabeł – w przebraniu tajniaka?) ustanawia Łukosz sferę pośrednią, której istnienie zezwala nam zerknąć w zaświaty, a potem spojrzeć na życie ludzi z perspektywy wieczności. Sferą tą jest właśnie teatr, w którym gra się dramat Goethego, przywoływany przez autora na wiele sposobów: poprzez cytat, poetycką i teatralną stylizację, alegorię, symbol, prześmiewczą aluzję. W dedykowanym Tadeuszowi Różewiczowi dramacie poeci tworzą jedynie na wskroś teatralny chór, od czasu do czasu wchodząc w role kelnerów, pijaków tudzież konformistycznych adwokatów. W Kostku dostrzegamy życiowego komedianta, który swoją zawodową frustrację pokrywa grą i błazenadą, a zarazem – teatralną kukiełkę poruszaną niewidocznymi sznurkami, która usiłuje poznać motywy swoich czynów, przeniknąć ogólny mechanizm świata, samodzielnie pokierować swoim życiem. Czytane wprost, są Dwa ognie psychologicznym dramatem małżeńskiego i, szerzej, egzystencjalnego kryzysu. Czytane aluzyjnie, są politycznym i etycznym dramatem zdrady. Czytane metaforycznie – stają się symbolicznym dramatem XX-wiecznego opętania.” (za: J. Kopciński, Ja to nikt, „Teatr” nr 12/97). Druk w „Dialogu” oraz w książce wydanej przez Księgarnię Akademicką.

• Grabarz królów 
  monodram dla mężczyzny

Jest stan wojenny. Los rzuca Narratora na ulice niemieckiego miasta w charakterze uchodźcy – emigranta. Bohater czuje się wolny, równy królom. Wykorzystuje swoją pozycję „męczennika ze wschodu”. Mówi o zniewolonym kraju, inspirując się legendarnymi postaciami, jak Sołżenicyn, Nelson Mandela czy... Adam Michnik. W sali przesłuchań dla przyszłych azylantów opuszcza go jednak pamięć. Tonie w obcojęzycznym tłumie. Uzmysławia sobie, że jest konkurencją dla emigrantów z Rosji, Jugosławii. Krąży od landu do landu, coraz bardziej sfrustrowany, ima się najdziwniejszych zajęć. Znajduje w końcu pracę palacza zwłok. Polak palący Niemców… Grabarz królów zagłębia się w historię pochówków wielkich tego świata. Z zapałem studiuje dostępną literaturę. Zaczyna coraz bardziej wczuwać się w rolę mistrza ceremonii. Jego wolność jest pozorna; szlak codziennych zajęć biegnie od baraku do krematorium, niczym w obozie koncentracyjnym. Gdy umierają „nielegalni” towarzysze z baraku, wpada na pomysł, aby przenieść prochy możnowładców do donic z kwiatami. W ich wspaniałych grobowcach znajdą schronienie urny tych, którym nie można urządzić „legalnego” pogrzebu.

• Hauptmann 
  1K, 6M

Dramat oparty na faktach biograficznych. Ostatnie lata życia Gerharta Hauptmanna – niemieckiego pisarza, noblisty i człowieka, którego z powodzeniem można nazwać artystą życia. 9 maja 1945 oddziały sowieckie docierają do położonej w górach miejscowości Jagniątkowo. W swojej willi „Wiesenstein” oczekuje ich stary i schorowany Gerhart Hauptmann. Pułkownik Sokołow wraz z dwoma żołnierzami składa Hauptmannowi wizytę jeszcze tego samego dnia. Po wstępnej wymianie zdań z Małgorzatą Hauptmann i służącym Pawłem, między Hauptmannem a Pułkownikiem dochodzi do poważnej rozmowy. Sokołow, człowiek oczytany i pełen dystansu, to oficer polityczny ze sztabu marszałka Rokossowskiego. Hauptmann podkreśla swoje uwielbienie dla Rosji i Związku Radzieckiego. Jako ostateczny argument przeciwko konieczności denazyfikacji Hauptmann pokazuje list od Lenina. Nocna wizyta kończy się dramatyczną prośbą Hauptmanna, by Sokołow własnoręcznie go zastrzelił.

• Kręgle 
  2K, 3M + epizody

Surrealistyczna, dowcipna opowieść o zamianie ról, procesach transformacyjnych i europeizacji naszego „domu” polskiego. Pan Nunek zjawia się w domu Przyzwoitej Inteligenckiej Rodziny. W ciemnych korytarzach starej rudery kuny gonią myszy. Dach przecieka, woda kapie, piwnica się rusza, zegar bije bez sensu, wysiada prąd. Dla Nuneka, hausmajstera – ducha kręgielni, która mieściła się kiedyś w domu zajmowanym przez rodzinę, chwiejąca się rudera nie ma tajemnic, co więcej: jest w niej zameldowany i nie zamierza się wynieść. Byt rodziny poprawia się w cudowny sposób. Nunek – złota rączka – pomaga opanować elektryczno–piwniczne mechanizmy, opanowując jednocześnie rodzinę i rozsadzając ją od środka. Członkowie rodziny wykazują nie znane im dotąd cechy pragmatyzmu życiowego i przystosowania do okoliczności. Żona i dzieci odwracają się od Jana, który ulega dziwnemu wypadkowi i pogrąża się w alkoholizmie. Półanalfabeta Nunek, postać rodem z dramatów Mrożka, powoli zajmuje jego miejsce.

• Portret grupowy z Casanovą 
  1K, 2M

Magister sztuki, wzięta kopistka współpracująca z muzeami, dostaje zlecenie wykonania kopii skradzionych niedawno portretów Casanovy, Fryderyka Wielkiego i filozofa Woltera. Podczas pracy w mieszkaniu kobiety pojawia się Złodziej z oryginałami. Twierdzi, że straszą go postacie z dzieł sztuki. Artystka początkowo nie chce w to uwierzyć, ostatecznie jednak zgadza się, by przerażony mężczyzna zostawił u niej cenne płótna. Obdarowuje nimi Kolekcjonera, swojego byłego męża. Ex-małżonek wpada na pomysł, żeby przebrali się za postacie z obrazów i wystraszyli Złodzieja, zmuszając go tym sprytnym sposobem do kolejnych kradzieży. Magister sztuki w przebraniu Fryderyka zaczyna objawiać symptomy choroby psychicznej i trafia do szpitala. Obaj mężczyźni triumfują. Okazuje się, że Kolekcjoner i Złodziej są w zmowie... Autor bawi nas czarnym humorem, szybkimi zwrotami akcji trzyma w napięciu. Sztuka wydana przez Księgarnię Akademicką w Krakowie w zbiorze pt.: Śmierć puszczyka i inne utwory.
 

• Powrót 
  monodram dla mężczyzny

Tekst o emocjonalnym trudzie powrotu do świata dzieciństwa, świata pierwszych marzeń, gdzie wszystko było odkryciem i przygodą. Paweł, otrzymawszy telegram o śmierci ojca, wraca do domu rodzinnego. Matka, ojciec, wuj, pierwsza miłość są dla niego jak ze starych fotografii, na których czas się zatrzymał – funkcją pamięci. Teraz przyszedł moment powrotu, czas konfrontacji rzeczywistego z wyobrażonym. Kim jest matka, ojciec, Halina, wuj – kim jest on sam? Paweł wraca z nadzieją, że dawny świat przywróci mu utraconą równowagę, zakorzeni go w rzeczywistości. Wymarzył sobie ten swój dom, wykarmił go tęsknotą, a czas poprzestawiał w tym świecie akcenty, zmienił proporcje…

Prapremiera odbyła się w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie w reżyserii i adaptacji Pawła Miśkiewicza.
 

• Przygotowania do ślubu 
  monodram dla młodego mężczyzny

„Tekst nawiązuje przewrotnie do znanego mitu o Lenorze, którą narzeczony wzywa na ślub w zaświaty. Szuka odpowiedzi na odwieczne pytania: jak stajemy się, jesteśmy, przestajemy istnieć. Bohater znajduje się na wirażu życia. Dwudziestoparolatek w wigilię ceremonii orientuje się, że nie ma w czym stanąć przed ołtarzem, i w ekspresowym tempie obstalowuje czarny garnitur. Podczas niemiłosiernie długo celebrowanych przymiarek i wykrojów u krawca spotka swoją dawną miłość. Skłoni go to do wyczerpującej podróży w głąb siebie. Mężczyzna z całą jaskrawością przekona się o względności świata. „A co Ty myślisz!” – medytuje w knajpie nad kieliszkiem – „Że wszystko jest tak, jak Ty widzisz i słyszysz? Ty widzisz tylko swoje widzenie i słyszysz swoje słyszenie. Dzisiaj, teraz, ktoś płacze z Twojego powodu. W innym miejscu, wczoraj, ktoś się z Ciebie śmiał. Ktoś, kogo nie pamiętasz, kocha Cię, teraz, kiedy pochłaniają Cię zupełnie inne sprawy. Lub nienawidzi.” Świat bohaterów „Przygotowań do ślubu” jest niezwykły tak, jak skomplikowana i nieprzewidywalna może być rzeczywistość, gdzie ulotny zapach papierosowego dymu, refleks na szkle, cień na drodze albo czyjś dotyk mogą być początkiem albo końcem czegoś ważnego. Jest to tekst o dojrzewaniu i rozpoznawaniu siebie. O dorastaniu do miłości – jak każda trudnej…” (za: C. Polak, „Gazeta Wyborcza” ).
 

• Strzał nad Wannsee 
  3K, 3M

Autor stara się przybliżyć widowni mroczną tajemnicę śmierci wielkiego dramatopisarza, Heinricha von Kleista. Akcja dramatu ma miejsce w domu, obecnie pensjonacie, w którym pisarz i Henriette Vogel w 1854 popełnili samobójstwo. Prowadząca pensjonat para staruszków odgrywa kilka razy dziennie przedstawienie dla turystów na temat ich romantycznej śmierci. Spektakl jest utrzymany w konwencji teatru ludowego, teksty są wierszowane i trochę naiwne.  W pensjonacie zatrzymuje się para młodych ludzi – Młody i Młoda. Obydwoje zagubieni, nie potrafią poradzić sobie z rzeczywistością i chcą popełnić samobójstwo. Ale po rozmowie ze Starą, poruszeni historią Kleista i Vogel, postanawiają wrócić do miasta i „zacząć od nowa”. Po jakimś czasie staruszkowie znajdują ich w tym samym miejscu, gdzie zastrzelił się Kleist. Młody i Młoda wybrali „złoty strzał”. Stary, reklamując swoje przedstawienie, żegna się z widzami słowami: „To miała być piekielnie smutna opowieść. Jak państwo widzicie, dotrzymaliśmy słowa. W końcu wykupiliście państwo bilety. Nawet starsi ludzie mogą przychodzić nad Wannsee. To piękne miejsce”.
W dramacie pojawiają się obszerne fragmenty listów Kleista.
 

• Świetlistość 
  około 7 osób

Sztuka przedstawia twórcę kulteatru, który podbił świat swoich wyznawców „świetlistą” teorią sztuki. Rozpoczynał pracę na prowincji od amatorskiego zespołu teatralnego, by dojść do swojego centrum artystyczno-duchowego. Wawro staje się przywódcą, wodzem, panem życia i śmierci swoich poddanych, i, jak się później okaże, „bogiem” ich iluzorycznego szczęścia. Poznajemy go jednak w chwili zwątpienia w sens swojego życia i dzieła, kiedy stara się zapić ból prawdy o bezużyteczności, kłamstwie swojej teorii i totalnym oszustwie, jakiego się dopuścił w życiu i sztuce. Przychodzi notariusz, jego zaczynający wątpić uczeń, który próbuje utrzymać związek z rzeczywistością poprzez pracę „urzędasa”. Spotkanie ma na celu spisanie testamentu, ale notariusz nie nadąża za niekonkretnością słów Wawra. W momencie kulminacyjnym wchodzi były uczeń Józek, wysłany przez żonę Anię, również wyznawczynię Wawra. Wiedziona przeczuciami postanawia ratować guru – i własny mit o nim. Wawro, przebywając u Józków na wsi, kusi Anię świetlistą przyszłością we dwoje i doprowadza ją do samobójstwa w ekstazie. Odzyskawszy wewnętrzną równowagę i moc oddziaływania, ponownie prowadzi owieczki ku „świetlistości”.
 

• Tomasz Mann 
  1K, 2–3 M

Fabuła dramatu obejmuje wybiórczo okres 22 lat życia niemieckiego pisarza Tomasza Manna i jego żony Katii. Do pokoju hotelowego w Arosie w Szwajcarii przybyli w 1933, uciekając z Niemiec tuż po objęciu władzy przez Hitlera. Towarzyszy im Frank, fryzjer i powiernik Manna. Pisarz czeka na zapowiedzianą wizytę wysłannika Hitlera: do tej pory nie włączył się aktywnie do akcji antyhitlerowskich. Dotychczas robił uniki, ale teraz przyszedł czas opowiedzenia się po którejś ze stron. Okazuje się, że to Frank jest oczekiwanym wysłannikiem Rzeszy, pracownikiem kancelarii kanclerza i szpiegiem gestapo. Wręcza Mannowi list od Hitlera z propozycją objęcia przez niego stanowiska prezydenta Rzeszy Niemieckiej.

Mija 17 lat. Mann, pozbawiony obywatelstwa niemieckiego, przebywa w Pacific Palisades w Kalifornii. Spędza czas grając z Frankiem w „statki” i każąc sobie odczytywać liczną korespondencję, składającą się głównie z nominacji do pełnienia zaszczytnych funkcji. Niemcy chcą, by powrócił do swojego domu w Monachium. Mann decyduje, że prezydentem Akademii zamiast niego zostanie Frank. W ostatniej scenie Frank w kapeluszu Manna, w jego okularach i przy jego biurku oznajmia przez mikrofon, że zgadza się zostać prezydentem Republiki. Ironia losu czy szaleństwo świata dopisało ciąg dalszy historii? Druk w „Dialogu”.
 

Źródło omówień: www.adit.art.pl, agencja@adit.art.pl