Autorzy

CIERNIAK Jędrzej, ur. 15 października 1886 Zaborów (pod Brzeskiem) – zm. 2 marca 1942 (rozstrzelany przez gestapo w masowej egzekucji odwetowej – symboliczny grób znajduje się w Palmirach pod Warszawą).

Autor i inscenizator widowisk ludowych, działacz kulturalno-oświatowy, społecznik. Organizator amatorskich teatrów ludowych i współautor (z Adamem Bieniem) opracowania Teatry ludowe w Polsce z 1928. Traktował dziedzictwo wsi i prowincji jako punkt wyjścia do odważnych, awangardowych projektów artystycznych, zwłaszcza teatralnych, których był skutecznym aranżerem.

Po maturze w 1908 podjął na Uniwersytecie Jagiellońskim studia filologii klasycznej i polonistyki, które ukończył w 1913 r. Rok później złożył egzamin nauczycielski. W 1914 zgłosił się jako ochotnik do Legionów Polskich. Przez blisko trzy lata brał czynny udział w walkach służby frontowej w I Brygadzie. Po tzw. kryzysie przysięgowym w Legionach sierżant Jędrzej Cierniak był zagrożony wcieleniem do armii austro-węgierskiej, więc latem 1917 nielegalnie i z fałszywym paszportem wyjechał do Warszawy. Podjął pracę nauczyciela polskiego i łaciny w renomowanym Gimnazjum Wojciecha Górskiego, w którym potem awansował na stanowisko wicedyrektora (inspektora). Równocześnie realizował swoje zainteresowania teatrem amatorskim: gromadził zbiór strojów ludowych, wygłaszał odczyty o teatrze szkolnym, przygotowywał z młodzieżą przedstawienia i pokazywał je również za granicą (w tym m.in. blisko 25 pokazów Szopki krakowskiej, a następnie – według autorskiego scenariusza – Wesela krakowskiego; obydwa utwory ukazały się z w opracowaniu Jędrzeja Cierniaka w 1926). Od 1923 podjął się społecznie funkcji redaktora pisma „Teatr Ludowy” i prowadził je do 1939. Jako redaktor wszedł do Komitetu Wykonawczego Związku Teatrów Ludowych (od w 1926 był jego wiceprezesem). W 1924 został członkiem komisji kulturalnej Centralnego Związku Młodzieży Wiejskiej, co umożliwiło organizacyjny i ideowy wpływ na zespoły teatralne związane z tą prężną i powszechną inicjatywą. W roku 1927 zainicjował (wraz z Adamem Bieniem) rozległe badania amatorskiego ruchu teatralnego. Ich wyniki zaprezentowano w książce Teatry ludowe w Polsce. Prowadził liczne wykłady na kursach teatralnych, organizowanych przez ZMW i Związek Nauczycielstwa Polskiego. W 1928 został przewodniczącym komitetu organizacyjnego Instytutu Teatrów Ludowych, działającego pod tym szyldem od wiosny 1929 (prezesem został pomysłodawca, Jędrzej Cierniak, a zastępcą Leon Schiller). Prowadzono w nim prace badawcze (np. dokumentowano teatralne aspekty kultury ludowej), archiwizacyjne (kolekcjonowano zbiory publikacji o teatrze amatorskim oraz rekwizytów), wydawnicze (czasopismo „Teatr Ludowy”, książkowe edycje dramatów scenicznych, m.in. Pastorałka Leona Schillera i Powsinogi beskidzkie Emila Zegadłowicza). Jedną z głównych form aktywności ITL były kursy i konferencje szkoleniowe. W zasięgu bezpośredniego oddziaływania Związku Teatrów Ludowych oraz Instytutu Teatrów Ludowych znajdowało się w międzywojennych latach trzydziestych od 1000 do 1400 zespołów amatorskich stosunkowo ściśle współpracujących oraz ponad drugie tyle luźniej związanych z tymi instytucjami i środowiskiem. Od stycznia 1929 był Jędrzej Cierniak urzędnikiem w sanacyjnym Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w którym pracował jako wizytator ds. oświaty dorosłych, uniwersytetów ludowych i teatru ludowego. Okresowo redagował miesięcznik ZNP „Teatr w Szkole” (1934-1935), a od 1935 współpracował z czasopismem „Praca Oświatowa”.

Choć od lat mieszkał w Warszawie, nie zapomniał o rodzinnym Zaborowie i znajdował czas na różne formy wspierania społeczności lokalnej. Dzięki jego wieloletnim zabiegom (i środkom pozyskanym także wśród emigrantów z USA pochodzących z tej samej, co on okolicy), sfinalizowano w niedużej wiosce budowę okazałego Domu Ludowego (oddanego do użytku 23 października 1936), w którym siedzibę znalazły miejscowe inicjatywy społeczne. Jędrzej Cierniak był jednym z głównych fundatorów księgozbioru zaborowskiej biblioteki, a także pomysłodawcą badań socjologicznych dotyczących lokalnej społeczności, które realizował Instytut Gospodarstwa Społecznego. Sam w 1936 ukończył i wydał (w znacznej mierze własnymi środkami) książkę Wieś Zaborów i zaborowski Dom Ludowy – była to pierwsza, fachowa monografia rodzinnych stron Jędrzeja Cierniaka.

W czasie okupacji niemieckiej pracował w szkole powszechnej na warszawskim Targówku jako nauczyciel niemieckiego (choć faktycznie uczył języka polskiego i historii). Równocześnie prowadził tajne komplety dla uczniów Gimnazjum W. Gorskiego. Włączył się w działalność konspiracyjną i kulturalną w Stronnictwie Ludowym „Roch”, niebawem został członkiem Komisji Oświaty tego ugrupowania. W 1940 utworzył podziemny Ludowy Instytut Oświaty i Kultury i pełnił w nim rolę lidera. Pracował w Komisji Oświatowej Ruchu Ludowego i uczestniczył w przygotowaniach koncepcji powojennej polityki kulturalno-oświatowej. Brał czynny udział w redagowaniu i kolportażu prasy podziemnej. Prawdopodobnie zadenuncjowany za tę działalność, został aresztowany przez gestapo 22.04.1941, a w dwa dni później osadzony na Pawiaku. Był jednym ze stu więźniów rozstrzelanych 2.03.1942 przez hitlerowców w odwecie za zastrzelenie kilku gestapowców przez ruch oporu.

Jędrzej Cierniak popularyzował idee teatru ludowego, by doprowadzić do nadania mu trwałych form organizacyjnych i polepszyć jakość obowiązującego w nim repertuaru. Jednak na pamięć zasługuje przede wszystkim jako twórca nowatorskich koncepcji, wykraczających poza sztukę czy działalność społeczną. Nie traktował zjawisk kultury ludowej jako folkloru czy skansenu, kurczowo trzymających się tradycji, tylko upatrywał w nich potencję, która pozwoliłaby zrealizować wizję – parafrazując Mickiewicza / Wyspiańskiego / Schillera – „wiejskiego teatru monumentalnego”. Tak rozumiany teatr byłby z jednej strony silnie zanurzony w przeszłości – ale nie w zwyczajach, lecz w źródłowych aspektach ludowych świąt, czy to o charakterze religijnym, czy świeckim, związanych z rytmem przyrody, pracą na roli i innymi wydarzeniami istotnymi w życiu wspólnoty. Z drugiej strony propagowany przez Jędrzeja Cierniaka teatr miał być na wskroś nowoczesny, oparty na demokratycznej współpracy lokalnej, zaangażowanej w widowisko gromady, która dąży do wykreowania atmosfery święta, do poczucia uczestnictwa w czymś istotnym, niecodziennym. W ten sposób miał nie tylko oddziaływać na uczestników spektaklu (aktorów i widzów), lecz docelowo stanowić zbiorowe przeżycie cementujące grupę we wspólnie uprawianej pasji.

Amatorski teatr ludowy był jednym z fenomenów kulturowych międzywojnia. Szacuje się, że działało wówczas na wsi 5-7 tysięcy stałych zespołów teatralnych, które dawały rocznie ok. 20-30 tys. przedstawień. Do tego dochodziły amatorskie grupy w miastach, a także znaczna liczba inicjatyw okazjonalnych, co w sumie oznacza niemal 10 tys. niezawodowych przedsięwzięć teatralnych. Kryła się za tym ogromna rzesza ludzi – aktywnych twórców. Odbiorców ich wysiłku można by liczyć w setkach tysięcy. Teatr ludowy na prowincji był najczęściej wyłącznym przejawem zbiorowych działań artystycznych, a w wielu przypadkach jedną z nielicznych form jakiejkolwiek wspólnej aktywności społecznej. Należy jednocześnie pamiętać, że na wsi w tym czasie zamieszkiwało blisko 75% Polaków. Gdy do tego dodać małe miasta oraz wysiłki teatralne aktywistów w środowiskach robotniczych, młodzieżowych, w różnych grupach zawodowych, widać, że było to zjawisko o niemałym zasięgu i znaczeniu. Książka Teatry ludowe w Polsce, będąca niewątpliwie najważniejszym opracowaniem Jędrzeja Cierniaka, nie tylko diagnozowała „dotychczasowy rozwój ruchu, nie tylko wskazywała jego możliwości ideowe i organizacyjne na przyszłość” (jak mówi podtytuł opracowania), lecz stanowiła dodatkowo przewodnik dla praktyków teatralnych, którzy znajdowali w nim źródło fachowych porad. Ich bezpośrednie zastosowanie nie było jednak łatwe. Jędrzej Cierniak potrafił sformułować odważną tezę o tym, że choć amatorski ruch teatralny rozwijał się intensywnie, to jego dominującą część stanowiły inicjatywy pozbawione większej wartości. Działo się tak z powodu kilku błędnych przekonań, którym hołdowali twórcy zaangażowani w utrwalanie łatwo powielającego się paradygmatu. Po pierwsze – uznawali, że teatr ludowy służy głównie rozrywce; po drugie – przypisywane funkcje wychowawcze były w nim realizowane w ograniczonym wymiarze (teatr jako lek przeciw miejscowej nudzie albo jako religijna czy patriotyczna tuba); po trzecie teatr tak zorientowany nieudolnie kopiował wzorce zawodowego teatru miejskiego, od scenografii poczynając (scena pudełkowa), przez podział pracy (reżyser, który intensywnie szkolił i trenował aktorów), przez granie przedstawień w celach zarobkowych (z tą różnicą, że dochód przeznaczano zwykle na cele społeczne), a kończąc na pozbawionej refleksji nauce ról na pamięć i beznamiętnym ich przez uczestników przedstawienia odgrywaniu. Jędrzej Cierniak uważał, że było to jedynie niewolnicze naśladowanie form scen zawodowych. Tak realizowany teatr nie odwoływał się do specyfiki społecznej ludu, nie czerpał też z bogatego dorobku kulturowego, który stanowił o jego odrębności. Jędrzej Cierniak apelował więc o jak największy udział „samorodnej twórczości samego ludu” oraz o pomoc w wyzwalaniu uzdolnień artystycznych uśpionych pośród tych, którzy w „gromadach ludzkich” (nie tylko chłopskich czy wiejskich) angażowali się w działalność teatralną, rozumianą jako dobrowolne, rzadkie, święto zbiorowości wyprawiane przede wszystkim dla siebie samych, a docelowo dla zintegrowania zespołowych przeżyć i doznań estetycznych. Zasadą organizującą teatr ludowy miała być jak największa prostota i przystosowanie do warunków lokalnych oraz bezinteresowność. Nie oznacza to, że Jędrzej Cierniak idealizował wieś i chłopów. Przekonaniu o samoistnych wartościach kultury ludowej towarzyszyła wyważona ocena faktycznych możliwości jej – znanych mu dobrze – rzeczywistych przedstawicieli. Dostrzegał wady chłopstwa i uważał je za bolesny skutek m.in. wieków poddaństwa czy wynik nieustępliwej marginalizacji społecznej jego problemów. Miał świadomość, że poglądy i postawy ludzi, z którymi tak się utożsamiał, oprócz cech wartościowych, charakteryzują się również nadmiernym, bezrefleksyjnym konserwatyzmem, wąskimi horyzontami czy nieumiejętnością odróżnienia tandety i blichtru od wartości artystycznych skutecznie kształtujących i zmieniających świadomość. Dlatego tym bardziej – jako racjonalny społecznik i entuzjastyczny ideowiec – był przekonany, że konieczny jest długotrwały, mozolny wysiłek reformujący repertuar, bezwzględna zmiana metod pracy w teatrach ludowych oraz dobór stosownych technik scenicznych, które w odpowiednio przygotowanych warunkach pobudziłyby talenty drzemiące w uczestnikach każdego lokalnego, teatralnego święta: w aktorach i ich widzach.

Bibliografia

• Teatry ludowe w Polsce [współautor: Adam Bień], Warszawa 1928;
• Wieś Zaborów i zaborowski Dom Ludowy, Zaborów 1936;
• Zaborowska nuta, Warszawa 1956 [wyd. 2., tamże 1988];
• Źródła i nurty polskiego teatru ludowego. Wybór pism, inscenizacji i listów, Warszawa 1966.

Ponadto

• Szopka krakowska, Warszawa 1926;
• Wesele krakowskie, Warszawa 1926;
• Franusiowa dola, Lwów 1934;
• W słonecznym kręgu, Lublin 1930;
• Pieśń o życiu i chlebie, Warszawa 1934;
• Wiersze, Tarnów 1986.

Bibliografia przedmiotowa

• Wspomnienia o Jędrzeju Cierniaku, wybór i oprac. Zofia Mazurowa i Leonilda Wyszomirska, Warszawa 1982
• Materiały z seminarium popularnonaukowego „Jędrzej Cierniak – człowiek i dzieło”, Tarnów 1987
• Stanisławczyk Adam, Chrzestny, „Scena“ 1990 nr 4/6, s. 11
• Wisłocki Seweryn A., Jędrzej Cierniak i jego „teatr ludowy”, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa“ 1991 nr 3/4 s. 90-94.

Milan Lesiak