Hasła

Przestrzeń o kształcie elipsy lub koła służąca do oglądania publicznych widowisk, otoczona wznoszącymi się przeważnie schodkowo rzędami siedzeń dla widzów.

Wywodzi się z teatru greckiego, który wypracował podstawowy schemat widowni na wolnym powietrzu, rozłożonej na zboczach pagórków i wyposażonej najpierw w drewniane, później kamienne siedzenia. W starożytnym Rzymie amfiteatr wykształcił się z wydzielonego na forum dziedzińca do walk gladiatorów, który wyposażono w ławy stawiane z czasem w rzędach na usypanym wale i otaczane murem, co przekształciło amfiteatr w rozbudowany funkcjonalnie kompleks z widownią (cavea), pomieszczeniami pomocniczymi, masztami do rozpinania płóciennych osłon (velarium) i innymi udogodnieniami (np. Amphitheatrum Flavium, Colosseum w Rzymie, 70-72 do 80). Podstawowy schemat amfiteatru nie uległ zmianie i współcześnie pozostaje on budowlą widowiskową otwartą, z kolistą lub półkolistą, wznoszącą się do góry widownią.

Amfiteatry w Polsce

W Polsce historię amfiteatru otwiera warszawski dworski Teatr na Wyspie (Scena na Kępie) w zespole pałacowo-ogrodowym Łazienki (1788–1791, arch. Jan Chrystian Kamsetzer), jeden z najciekawszych zabytkowych amfiteatrów z XVIII w. na świecie. Wystawiony na miejscu wcześniejszej konstrukcji drewnianej, posiada półkolistą, wznoszącą się widownię na 1000 osób, oddzieloną kanałem od ulokowanej na sztucznej wyspie sceny, ukształtowanej w formie ruiny inspirowanej ruinami świątyni Jowisza w Pompei lub świątyni w Baalbeku w Syrii. Górny parapet amfiteatru zdobiło pierwotnie szesnaście posągów dramatopisarzy (rzeźbiarz Tommaso Righi wg rys. André Lebruna, ok. 1776; obecnie kopie ośmiu posągów wykonanych w 1926-1927 przez rzeźbiarza Stanisława Jakubowskiego). Sztuczna ruina usytuowana w otoczeniu wody i drzew użytych jako naturalne kulisy jest unikalną kreacją łączącą elementy klasyczne z preromantycznymi i sentymentalnymi w angielskim parku.

Amfiteatr jako forma sceny letniej był modny od początku XX w. (Die Waldoper/Opera Leśna w Sopocie, 1909: leśny amfiteatr o powierzchni 4 ha, zmodernizowany w latach 2009–2012; amfiteatr w Quistorp Park w Szczecinie na południowym zboczu doliny Mühlenbach, 1900, obecnie Teatr Letni, po modernizacji w 2000 jeden z największych amfiteatrów w Polsce; amfiteatr w Gaju Gutenberga w Gdańsku, 1911, obecnie Teatr Leśny).

Większość amfiteatrów powstała po II wojnie światowej, nie odbiegając zasadniczo od schematu (Narodowe Centrum Polskiej Piosenki w Opolu, 1963, arch. Florian Jesionowski, na miejscu odkrytej najstarszej słowiańskiej osady w Opolu). Do lokalizacji amfiteatru wykorzystywano naturalne ukształtowanie geologiczne (amfiteatr w Płocku w niszy osuwiskowej skarpy wiślanej, powstał w latach 60. XX w., arch. arch. Czesław Korgul, Ignacy Bladowski, Henryk Sęczykowski, modernizacja w 2007; amfiteatr im. Ignacego Jana Paderewskiego w Koszalinie, wybudowany w 1973, arch. arch. Marian Czerner, Andrzej Katzer), istniejącą infrastrukturę (np. amfiteatr w Parku Cytadela w Poznaniu, 1968) i atrakcyjne otoczenie tworzące naturalne kulisy (parki miejskie, jezioro itp., np. amfiteatr w parku we Włocławku, 1966; amfiteatr im. Anny Jantar we Wrześni w parku im.  Dzieci Wrzesińskich, 1976; amfiteatr w Dolinie Charlotty k.  Słupska, 2007; amfiteatr na planie koła w Konstancinie-Zdroju w Parku Zdrojowym, 2009; amfiteatr w Parku Leśnym w Sosnowcu; amfiteatr w Ostródzie nad jeziorem Drwęckim).

Najwybitniejszą nowatorską realizacją jest amfiteatr w zespole osiedla im. Juliusza Słowackiego w Lublinie (1965-1970, arch. Zofia i Oskar Hansenowie), będący późnomodernistyczną redefinicją schematu antycznego w powiązaniu z założeniami Hansenowskiej teorii Formy Otwartej; zgodnie z tą koncepcją amfiteatr z betonowych bloków o różnej kubaturze pozwalał dowolnie je wykorzystywać, kwestionując sztywny podział na scenę i widownię.

Bibliografia

• Beyond Everydayness. Theatre Architecture in Central Europe, red. Igor Kovacevic, National Theatre in Prague, Prague 2010;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Teatr dawnej Polski. Budynki, dekoracje, kostiumy, Warszawa 1971;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Teatry Warszawy, Warszawa 1986;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Teatry na wolnym powietrzu w Polsce XVIII wieku. Teatry prowizoryczne. Teatry stałe. Teatry „zielone”, „Pamiętnik Teatralny” 1955 z. 2;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Z teatru na Zamku Królewskim do Łazienek? Jeszcze o teatrach Stanisława Augusta, „Pamiętnik Teatralny” 1974 z. 3–4;
• Tatarkiewicz, Władysław: Łazienki Warszawskie, Warszawa 1975.