Hasła

Rodzaj widowiska, w czasie którego prezentowane są niezwykłe umiejętności wykonawców, w szczególności: mistrzowskie opanowanie własnego ciała, panowanie nad siłami natury, odwaga i poświęcenie, a także umiejętność rozbawiania publiczności; celem jest zadziwienie i zaskoczenie widza niezwykłością pokazu.

Starożytny circus to przestrzeń przystosowana do różnorodnych widowisk, np. wyścigów rydwanów, pokazów dzikich zwierząt (np. Circus Maximus w Rzymie). W średniowieczu sztuki cyrkowe to pojedyncze specjalności, bez spójnej oprawy czy budynku, często prezentowane w przestrzeni miasta, np. pokazy akrobatów, treserów dzikich zwierząt czy żonglerów.

Powstanie cyrku nowożytnego przypada na XVIII w., kiedy popularne stały się pokazy woltyżerskie wzbogacane o inne atrakcje (tresura, klaunada, akrobatyka). Twórcą nowożytnego cyrku był Philippe Astley, założyciel Riding School (Londyn, 1768), która była pierwowzorem pod względem artystycznym i technicznym istniejącego do dziś modelu cyrku (np. okrągły maneż – arena).

Złotą epoką cyrku europejskiego i amerykańskiego był wiek XIX. Do najbardziej znaczących cyrków tego okresu zalicza się amerykański cyrk Phineasa Taylora Barnuma, włoskie cyrki rodzinne Franconich i Cinisellich, niemiecki zespół Christopha de Bacha, założony pod koniec wieku cyrk Carla Buscha, a także zespoły rosyjskie (później radzieckie) oraz chińskie. W XX w. w krajach socjalistycznych działały cyrki państwowe i rozwijało się szkolnictwo w zakresie sztuk cyrkowych.

Obecnie model cyrku tradycyjnego zanika, a w jego miejsce pojawia się tzw. nowy cyrk (fr. Cirque Nouveau, ang. New Circus) w większym stopniu steatralizowany, skoncentrowany na popisach akrobatycznych i pozbawiony tresury zwierząt. Jego najsłynniejszym przedstawicielem jest międzynarodowy Cirque du Soleil (zał. 1984 w Kanadzie).

Cyrk w Polsce

Poprzednikami polskich cyrkowców byli kuglarze, poskramiacze dzikich zwierząt, niedźwiednicy, gimnastycy, linoskoczkowie, tzw. krzepcy.

Pierwsza Heca (szczwalnia) została założona w 1782 w Warszawie; prezentowano w niej pokazy i walki zwierząt oraz popisowe polowania. W XIX w. organizowano pokazy zwierząt w menażeriach, tam również prezentowano tresurę zwierząt. W budynku Hecy od 1808 odbywały się regularne widowiska cyrkowe (pierwszy dyrektor – Jordaki Kuparenko), obejmujące pokazy mistrzów ciała, latających balonów i sztucznych ogni. Widowiska te były konkurencyjne dla warszawskich teatrów, choć widoczne są wzajemne wpływy teatru i cyrku. Popisy cyrkowe prezentowane były również przy okazji świąt publicznych (np. na Ujazdowie).

Od 1872 (do końca lat 80.) w Warszawie istniał stały cyrk pod dyrekcją Alberta Salomońskiego (drewniany budynek wyposażony w loże, gazowe oświetlenie, orkiestrę i bufet). W programie znajdowały się woltyżerka, klaunada, tresura, akrobatyka. W 1883 na Okólniku powstał okazały, czteropiętrowy gmach cyrkowy, zarządzany przez rodzinę Cinisellich. Na początku XX w. cyrk walczył o publiczność z nowymi formami rozrywki – kinem, rewią, variété. Po 1918 podejmowano próby przywrócenia cyrkowi dawnej świetności; kolejnymi dyrektorami byli Stanisław Mroczkowski i Bronisław Staniewski (pseud. Friko, dyr. od 1929). Cyrk Staniewskich zyskał dużą popularność nie tylko w Warszawie, latem po kraju jeździły dwa zespoły występujące w namiotach. W latach 20. XX w. powstał POLZAWID (Polski Związek Artystów Widowiskowych), który skupiał także artystów cyrkowych.

W 1949 powołano Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe, które zarządzały cyrkami państwowymi. Od 1952 zaczęto tworzyć bazę techniczną i założono szkołę cyrkową w Julinku na skraju Puszczy Kampinoskiej. W okresie powojennym cyrk w Polsce wzorował się na radzieckim modelu, finansowanym przez państwo, z własnym szkolnictwem i administracją. Rozwinęła się także polska szkoła plakatu cyrkowego.

Po transformacji ustrojowej ZPR zostały sprywatyzowane (1991), a majątek cyrkowy sprzedano prywatnym właścicielom. Od tego czasu istnieją cyrki prywatne (w 2015 – kilkanaście), coraz silniejszy jest także ruch nowego cyrku, bez udziału zwierząt, opartego na mistrzostwie ciała ludzkiego, zbliżającego się formą do teatru. Od 2008 w Lublinie odbywa się festiwal sztuki nowego cyrku „Carnaval Sztuk-Mistrzów”.

Bibliografia

• Byliniak, Maciej: Cyrk, Warszawa 2012;
• Croft-Cooke, Rupert; Cotes, Peter: Świat cyrku, przeł. Zygmunt Dzięciołowski, Warszawa 1986;
• Danowicz, Bogdan: Był cyrk olimpijski, Warszawa 1984;
• Filler, Witold: Cyrk, czyli emocje pradziadków, Warszawa 1963;
• The Oxford Encyclopedia of Theatre & Performance, t.1, red. Dennis Kennedy, New York 2003;
• Pastecka, Elżbieta: Był sobie cyrk, „Scena” 2011, nr 1 (65); nr 3 (67);
• Serena, Alessandro: Storia del circo, Mediolan 2008.