Hasła

Zmiana wizerunku / wyglądu aktora – zarówno sama czynność, służąca zewnętrznemu upodobnieniu aktora do granej przez niego postaci, jak też ostateczny rezultat uzyskany przy pomocy odpowiednich środków i akcesoriów charakteryzatorskich oraz kostiumu i rekwizytów.

Charakteryzacja może obejmować nie tylko zmianę wyglądu twarzy i głowy, lecz także transformację całej sylwetki, a nawet ruchów aktora i sposobu chodzenia. Zazwyczaj aktor charakteryzuje się sam w garderobie, ale może mieć do pomocy charakteryzatora, specjalistę pomagającego osiągnąć wygląd ustalony z reżyserem i scenografem.

W charakteryzacji wykorzystuje się środki służące do makijażu twarzy, czasem również ciała aktora (np. do roli ciemnoskórego Otella) lub rąk i stóp (np. dla „postarzenia” wyglądu skóry w celu zaznaczenia podeszłego wieku ). W dawnym teatrze stosowano blansz i róż rozpuszczane w wodzie lub w tłuszczu oraz palony korek (do robienia tzw. kresek czy podkreślania brwi) oraz szminki teatralne (np. od 1873 firmy Leithner), a także puder; dzisiaj szeroko korzysta się z popularnych i powszechnie dostępnych kosmetyków znanych firm.

Częścią charakteryzacji jest fryzura / uczesanie aktora, wzorowane na modzie dawnej lub współczesnej, z włosów naturalnych lub sztucznych (peruka).

W charakteryzacji stosuje się też inne elementy sztuczne, przyklejane mastyksem na twarz: wąsy, zarosty, brwi, łysiny (niegdyś z safianowej skórki, dzisiaj z tworzyw sztucznych), podbródki, nosy, znamiona, pieprzyki, brodawki itp.

Zmianie sylwetki służy pogrubianie ciała przez tzw. kaszerunek (sztuczne watowane brzuchy, plecy lub barki), a także przyprawianie deformujących ją garbów lub protez.

Na ogół w każdej technice charakteryzacji podkreśla się wyraz spojrzenia aktora, zgodnie z przekonaniem, że „oczy są obrazem duszy”, ale także ze względów praktycznych, aby było ono widoczne dla publiczności (w zależności od rodzaju oświetlenia, światła dziennego lub sztucznego).

Charakteryzacja uzależniona jest od epoki, kraju, konwencji teatralnej, wyobraźni aktora i scenografa; bogata np. w komedii dell’arte, teatrze barokowym, także w hinduskim kathakali czy japońskim nō (gdzie stanowi odrębny skomplikowany kod sceniczny); w sztukach współczesnych ogranicza się na ogół do minimum, choć stosuje się ją jako środek w stylizacji groteskowej czy abstrakcyjnej (np. w balecie).

Przemyślaną i drobiazgową charakteryzację ceniono szczególnie w teatrze realistycznym i naturalistycznym, co wiązało się z niezwykłym rozwojem aktorstwa charakterystycznego, w którym aktorzy mieli się identyfikować z kreowaną osobowością i przedstawiać człowieka na tle szczegółowo zrekonstruowanego środowiska, jak zalecały ówczesne podręczniki gry aktorskiej, także polskie (np. Emila Derynga, Anastazego Trapszy). „Dobre charakteryzowanie się stanowi prawie oddzielny talent” – pisał Jan Chęciński (Polskie piśmiennictwo… 2007: 291]. Wskazane było wzorowanie się na dziełach sztuki, na obrazach (zwłaszcza portretach) i rzeźbach, a także „pilne badanie natury”, mające na celu odgadywanie „temperamentu, skłonności, namiętności, inteligencji z rysów twarzy i całej postaci”.

Przygotowanie tzw. maski wymagało przed przedstawieniem kilkugodzinnej nieraz pracy malarsko-rzeźbiarskiej w garderobie (słynął z takich przygotowań Kazimierz Kamiński, prowadzący szczegółowe „studia z natury”). Aktorzy zazdrośnie chronili zarówno tajniki powstawania swojej charakteryzacji, jak też jej rezultat – zwłaszcza wykonaną maskę – by uzyskać efekt maksymalnego zaskoczenia widzów w chwili wejścia na scenę.

Sztukę charakteryzacji stosowali aktorzy wielu pokoleń, których transformacje / metamorfozy uzyskane środkami charakteryzacji przeszły do historii i legendy teatru: Wincenty Rapacki, Ludwik Solski, Aleksander Zelwerowicz, Kazimierz Junosza-Stępowski, Tadeusz Łomnicki, Jan Świderski, Zbigniew Zapasiewicz.

Byli jednak i tacy, którzy odrzucali charakteryzację: należał do nich wielki komik Alojzy Żółkowski (jego hasłem miało być: „graj, nie charakteryzuj się”), a współcześnie Gustaw Holoubek.

Bibliografia

• Górski, Ryszard: Wincenty Rapacki, Warszawa 1960;
• Jasińska, Zofia: Żywot Kazimierza Kamińskiego, Warszawa 1976;
• Kosiński, Dariusz: Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie teatralnym swej epoki, Kraków 2005;
• Kowalska, Jolanta: Kazimierz Junosza-Stępowski, Warszawa 2000;
• Leichner, Ludwig: Czego potrzebuje artysta do maski?, katalog dla artystów, Lwów 1929;
• Osterloff, Barbara: Aleksander Zelwerowicz, t. 1–2, Warszawa 2011;
• Polskie piśmiennictwo teatralne XIX wieku, t. 1, W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej, wybór i oprac. Dariusz Kosiński, Agnieszka Marszałek, Agnieszka Wanicka, przy współpracy Agnieszki Narębskiej, Kraków 2007;
• Rapacki, Wincenty: Przewodnik dla teatrów amatorskich, Warszawa 1890;
• Solski, Ludwik: Wspomnienia 1855–1954, na podstawie rozmów napisał Alfred Woycicki, Kraków 1961.