Hasła

1) termin stosowany przez pierwsze trzy dekady XX w. na określenie formacji ideowo-artystycznej w teatrze, rozwijającej się pod wpływem nowatorskich nurtów w dziedzinie literatury, sztuk plastycznych, muzyki i filmu, stanowiących radykalną opozycję wobec ówcześnie obowiązujących kanonów estetycznych i konwencji twórczych. Sztuka awangardowa była reakcją na dynamiczne przemiany społeczno-polityczne, gospodarcze i kulturowe, którym artyści chcieli dotrzymać kroku – poszukiwali więc adekwatnych i oryginalnych rozwiązań formalno-estetycznych. Zasadniczą strategią artystyczną stało się nowatorstwo, odwrót od form raz użytych i prowokowanie nowych praktyk odbiorczych. Charakteryzując ruch awangardowy, Grzegorz Gazda pisze: „Uderza przede wszystkim obecność motywacji integracjonistycznych tak w planie socjologicznym (grupowość wystąpień), kulturowym (łączenie różnych wartości, odmiennych poziomów kultury i jej rozwoju), jak i estetyczno-tworzywowym (tzw. awangardowa korespondencja sztuk). Integracjonizm ów przejawiał się także w kosmoplityzacji kultury i sztuki, w budowaniu ponadnarodowych pomostów dla nowej sztuki” [Gazda 1996: 30].

Cechy te definiują także awangardę teatralną pierwszych dekad XX w., która stanowiła wspólną przestrzeń spotkania wszystkich sztuk i przekraczała granice kultur narodowych. Sytuacja teatralna – w przeciwieństwie do odbioru dzieł literackich czy plastycznych – gwarantowała bezpośredniość kontaktu z odbiorcą i natychmiastową skuteczność działań artystycznych.

Określenie ‘awangarda teatralna’ ma charakter zbiorczy i obejmuje różnorodne działania eksperymentatorskie w zakresie wszystkich form i aspektów sztuki teatru, które obnażały anachronizm ówczesnego teatru i zrywały z dotychczasową tradycją. Awangarda teatralna, która często sytuowała się poza głównym nurtem teatru, naruszała granice między sztuką a życiem, kwestionowała dotychczasowy podział na gatunki i techniki teatralne, zrywała z podległością teatru wobec tekstu literackiego, manifestowała autonomiczność sztuki teatru jako dzieła inscenizatora – artysty teatru, redefiniowała funkcję aktora w przedstawieniu, poszukiwała alternatywnej wobec sceny pudełkowej przestrzeni scenicznej (w teatrze i poza nim) oraz projektowała nowe sytuacje odbiorcze, by uczynić widza uczestnikiem widowiska.

Jako zapowiedź eksplozji awangardy teatralnej traktuje się pewne zjawiska z końca XIX w., które zanegowały iluzjonistyczny teatr mieszczański, należą do nich m.in.: naturalizm Théâtre Libre André Antoine’a, Théâtre de l’Œuvre Aureliéna-Marie Lugné-Poe’a oraz wystawienie Króla Ubu Alfreda Jarry’ego (1896). Najbardziej spektakularnymi działaniami awangardowymi były manifesty i wystąpienia futurystów (Tommaso Marinetti, Enrico Prampolini), nastawionych na prowokowanie aktywnej postawy widzów, oraz dadaistów (Tristan Tzara, Hugo Ball), którzy burzyli granice między sztuką a życiem. Pod znakiem symbolizmu sytuować należy zmiany w zakresie oświetlenia scenicznego i kompozycji brył w przestrzeni sceny, jakie wprowadzili Adolphe Appia i Edward Gordon Craig.

Spośród nurtów awangardowych najpełniejszą postać sceniczną osiągnął ekspresjonizm, który stworzył spójną poetykę dramatu i widowiska scenicznego. Z kolei rosyjski konstruktywizm miał silny wpływ na scenografię, która dynamizując przestrzeń gry, pozwoliła na rozwinięcie nowej metody kreacji aktorskiej – biomechaniki (Wsiewołod Meyerhold).

Wpływy awangardy teatralnej na polską sztukę sceniczną można zauważyć w latach 1918-1939, kiedy pod wpływem nowej poezji i malarstwa podejmowane były najbardziej nowatorskie poszukiwania artystyczne, powstawały nowe koncepcje teatru i działały eksperymentalne teatrzyki. Najwcześniej podjęły działalność kluby futurystyczne w Warszawie (Czarna Latarnia, 1918; Pod Pikadorem, 1918/1919) i w Krakowie (Katarynka, 1920/1921; Gałka Muszkatołowa, od 1921), prezentujące w swoich programach „poezokoncerty” w wykonaniu wybitnych aktorów (np. Irena Solska).

Poza dramatami Brunona Jasieńskiego (Bal manekinów, 1930) i Tytusa Czyżewskiego (np. Włamywacz z lepszego towarzystwa, 1921) poetyka futurystyczna nie została przyswojona przez teatr polski. Idee awangardowe znacznie silniej zaważyły na koncepcji teatru Leona Chwistka, który w swoim systemie filozoficzno-estetycznym wyznaczał teatrowi zadanie stworzenia modelu kultury popularnej (Teatr przyszłości, 1922), opartego na nowym dramacie – pozbawionym ciągłości narracyjnej, bohatera i uporządkowanej struktury. Najbardziej kontrowersyjną teorię Czystej Formy (1919) stworzył Stanisław Ignacy Witkiewicz, który uważał, że o istocie dzieła sztuki nie przesądzają jego elementy, lecz relacje między nimi. Poglądy estetyczne Witkacego znalazły odbicie w jego twórczości dramatycznej (np. Pragmatyści, Tumor Mózgowicz, Gyubal Wahazar, Kurka wodna). Wpływy awangardowe silnie inspirowały dramaturgię dwudziestolecia międzywojennego i choć ze względu na różnice programowe i poszukiwania formalno-estetyczne twórców nie była ona zjawiskiem spójnym, wspólny wielu utworom był antytradycjonalizm i antyrealizm, np. w dramatach Adama Bunscha, Witolda Wandurskiego, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Peipera i Mariana Niżyńskiego.

Drugim ważnym obszarem oddziaływania awangardy teatralnej była scenografia i kształtowanie przestrzeni scenicznej. Oryginalne rozwiązania w tym zakresie stworzyli Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie (dekoracje formistyczne), Szymon Syrkus (teatr symultaniczny, teatr ruchomy), Iwo Gall (ITEATR, scena „Białej ściany”) i Feliks Krassowski (scena narastająca). Nowych rozwiązań w zakresie reżyserii i techniki aktorskiej poszukiwano w teatrach eksperymentalnych powstałych u progu lat dwudziestych XX w. – we wczesnym okresie działania Reduty, w warszawskim Elsynorze, Teatrze Formistycznym w Zakopanem, lwowskim Semaforze; w okresie późniejszym poszukiwania awangardowe kontynuowały m.in. Teatr im. Stefana Żeromskiego w Warszawie i działający w Krakowie Teatr Artystów Cricot. Najważniejsze teksty dotyczące przedwojennej awangardy teatralnej zebrał Stanisław Marczak-Oborski w antologii Myśl teatralna polskiej awangardy (1973).

2) termin awangarda teatralna – potem zaś częściej: neoawangarda – w szerokim znaczeniu od drugiej połowy XX w. obejmuje wszelkie nowatorskie poszukiwania w zakresie rozwiązań formalnych w obszarze sceny, w zakresie technik aktorskich i koncepcji estetycznych; bywa traktowany synonimicznie z pojęciem teatr eksperymentalny.

Odnosi się zatem m.in. do twórczości Tadeusza Kantora, który był niezłomnym awangardystą eksplorującym wciąż nowe formy wyrazu teatralnego, do poszukiwań Jerzego Grotowskiego, teatru studenckiego lat 70. i 80., a także wszelkich zespołów określanych jako teatr alternatywny. Określenie ‘awangardyzm’ było używane od ok. 1960 do 1989 przez polską krytykę partyjną w znaczeniu pejoratywnym i miało deprecjonować wartość dokonań artystycznych.

Bibliografia

• Béhar, Henri: Dada i surrealizm w teatrze, tłum. Piotr Szymanowski, Warszawa 1975;
• Gazda, Grzegorz: Awangarda, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Od awangardy do postmodernizmu, pod red. Grzegorza Dziamskiego, Warszawa 1996;
• Guderian-Czaplińska, Ewa: Między tradycją a awangardą – o dramatach awangardzistów krakowskich, [w:] Dramat i teatr dwudziestolecia międzywojennego, red. Jacek Popiel, Wrocław 1992;
• Kireńczuk, Tomasz: Od sztuki w działaniu do działania w sztuce. Filippo Tommaso Marinetti i teatr włoskich futurystów, Kraków 2008;
• Leyko, Małgorzata: Awangarda teatralna, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Od awangardy do postmodernizmu, pod red. Grzegorza Dziamskiego, Warszawa 1996;
• Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939, wybór i red. Stanisław Marczak-Oborski, Warszawa 1973;
• Przeciw konwencjom. Antologia tekstów o teatrze polskim i obcym od Antoine’a po czasy współczesne (1887–1990), wybór tekstów, redakcje i komentarze Marta Fik, Warszawa 1994;
• Strzelecki, Zenobiusz: Polska plastyka teatralna, Warszawa 1963;
• TheaterAvantgarde, red. Erika Fischer-Lichte, Tübingen – Basel 1995.