Autor: Wojciech Dudzik
błazen
(ang. jester, fool, fr. fou, bouffon, niem. Narr)
Wesołek, głupiec, kuglarz, histrion, człowiek dostarczający rozrywki, prześmiewca. Pierwotnie człowiek szalony, wymieniany już w Księdze Izajasza (Iz 32, 6) jako bezbożnik głoszący niedorzeczności.
Pierwsze wizerunki błaznów można znaleźć w średniowiecznych psałterzach jako iluminacje inicjalne psalmów 14. i 53., zaczynających się od słów: „Mówi głupi w swoim sercu: «Nie ma Boga»”. Dawne błazeństwo było synonimem grzeszności i zaparcia się Boga, a także oznaką lekceważenia porządku społecznego. W tym duchu sportretował błazeńskie przywary Sebastian Brant w słynnym dziele Okręt błaznów z 1494 (przekład polski Andrzeja Lama, 2010). Motyw błazeńskiej żeglugi wykorzystał kilka lat później również Hieronymus Bosch (Statek szaleńców), a po nim upowszechnił się on w wielu dziełach malarskich, literackich i filmowych. Błazen był też częstym bohaterem dramatów Williama Shakespeare’a (m.in. Falstaff w Henryku IV i w Henryku V, Yorick w Hamlecie).
Szczególny status przysługiwał błaznom nadwornym: mieli zabawiać władcę, ale też korzystali z przywileju pełnej wolności słowa, pozwalającej na bezkarne krytykowanie decyzji króla. Do atrybutów błazna należały: czapka zwana w Polsce kuklą, z oślimi uszami lub kogucim grzebieniem, dzwonki przyczepione do kolorowego kubraka i czapki, berło nazywane cepem.
Na dworze pierwszych Jagiellonów błazen występował pod nazwą kuglarza albo wiły; od czasów Jana Olbrachta upowszechniło się określenie błazen. Najsłynniejszym polskim błaznem królewskim był Stanisław Stańczyk – błazen nadworny Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta – uwieczniony w literaturze (m.in. Wesele Stanisława Wyspiańskiego) i malarstwie (m.in. obraz Jana Matejki).
W wielu krajach europejskich błaznów nazywano, począwszy od XIV w., uczestników zabaw karnawałowych, reprezentantów „świata na opak”. W południowych Niemczech ta tradycja nazewnicza przetrwała do dzisiaj w karnawale szwabsko-alemańskim.
Bibliografia
- Mezger, Werner: Narrenidee und Fastnachtsbrauch: Studien zum Fortleben des Mittelalters in der europäischen Festkultur, Konstanz 1991;
- Słowiński, Mirosław: Błazen: dzieje postaci i motywu, wyd. 2, Warszawa 1993;
- Welsford, Enid: The Fool: His Social and Literary History, London 1968;
- Wilska, Małgorzata: Błazen na dworze Jagiellonów, Warszawa 1998.
