Hasła

Sposób ukształtowania przestrzeni na potrzeby przygotowania i prezentacji przedstawień teatralnych. W nowożytnej Europie przyjmował najczęściej postać budowli przeznaczonej do prezentacji widowisk teatralnych, obejmującej scenę, widownię i pomieszczenia pomocnicze (sale prób, garderoby, rekwizytornie, pracownie, magazyny, biura itd.). Jako wyspecjalizowane budynki reprezentacji i prestiżu w swych formach architektonicznych, funkcjach i wyposażeniu wyrażają strukturę i charakter dzieł tam wystawianych i są kształtowane zgodnie z potrzebami społecznymi, stylami w architekturze, reformami teatralnymi i wymaganiami repertuarowymi.

W Polsce dzieje architektury teatralnej sięgają XVIII w. (Operalnia Saska, 1748-1772; Teatr Narodowy w Warszawie, 1779-1833; Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, 1799). Do tego czasu widowiska odbywały się w przystosowywanych wnętrzach sakralnych (misteria religijne w katedrze na Wawelu, od XIII w.) i rezydencjach dworskich (Sala Senatorska na Wawelu, początek XVI w.; Zamek Królewski w Warszawie, 1637). Od XIX w. architektura teatralna jest nośnikiem modnych stylów: klasycyzmu (Arkadia w Poznaniu, 1802-1804, arch. David Gilly; Teatr Stary / Zimowy w Lublinie, 1822-1823, arch. Łukasz Rodakiewicz; Teatr Wielki w Warszawie, 1825–1833, arch. Antoni Corazzi; Teatr Skarbkowski we Lwowie, 1842, arch. Johann Salzmann, Ludwig Pichl; Teatr Wielki w Poznaniu, 1908-1910, arch. Max Littmann), w drugiej połowie wieku historyzmu i eklektyzmu (neobarokowy Teatr Miejski / im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1891-1893, arch. Jan Zawiejski; Teatr Miejski / Wielki we Lwowie, 1896, arch. Zygmunt Gorgolewski; teatry m.in. w Poznaniu, 1879; Lublinie, 1886; Stanisławowie, 1894; Bydgoszczy, 1896; Kaliszu, 1900; Teatr Wielki w Łodzi, 1901 proj. Adolf Seligson; Toruniu, 1904).

Od początku XX w., wraz z przewartościowaniem kultury teatralnej, architektura teatralna uległa zmianie, co stało się udziałem głównie warszawskiego środowiska architektonicznego. Pierwszy nowoczesny budynek (Teatr Polski w Warszawie, 1911-1912, arch. Czesław Przybylski; scena obrotowa) reprezentując wczesnomodernistyczny klasycyzm, redefiniował kanon architektury teatralnej w nawiązaniu do francuskiego neoempiru. Z kolei mieszczące się w budynku Związku Zawodowego Kolejarzy (1928, arch. Romuald Miller) wnętrza Teatru Ateneum są jednym z najwybitniejszych dzieł kubizującego stylu art deco w Polsce (proj. Wojciech Jastrzębowski i Edward Trojanowski związani z Warsztatami Krakowskimi i Polską Sztuką Stosowaną).

Rozwijane w dwudziestoleciu międzywojennym nowe awangardowe koncepcje powiązane z reformą teatru kwestionującą właściwości sceny pudełkowej zmierzały do zerwania z architekturą teatralną obowiązującą w XVIII-XIX w., co przyniosło rewolucyjne projekty (scena na poziomie widowni w Teatrze Reduta w Warszawie, 1919; sala z dekoracją symultaniczną (por. scena symultaniczna) w Teatrze im. Stefana Żeromskiego w Warszawie, proj. Andrzej Pronaszko i Szymon Syrkus, 1928), z których część pozostała na papierze (teatr symultaniczny zwany teatrem przyszłości lub widowiskowym na planie koła, 1928-1929, arch. Sz. Syrkus i A. Pronaszko, w nawiązaniu do wypracowanej w Bauhausie koncepcji eksperymentalnego teatru totalnego, 1927, arch. Walter Gropius).

Nowe budynki teatralne powstały dopiero po wojnie, w różnym stopniu realizując założenia architektonicznej neoawangardy i późnego modernizmu. W latach 1918–1968 powstało w Polsce trzynaście nowych gmachów teatralnych, po wojnie odbudowano piętnaście budynków i sal. Typową dla przełomu lat 50. i 60. XX w. późnomodernistyczną stylistykę architektury teatralnej jako wyrazu prestiżu i reprezentacji, ale bez ambicji nowatorskich (wnętrze z pudełkową sceną i amfiteatralną widownią, por. amfiteatr) reprezentuje gmach Teatru Wybrzeże w Gdańsku (1956-1967, arch. Lech Kadłubowski): kubiczna bryła o kształcie niskiego zikkuratu, z płaską kopułą (odwołanie do klasycyzmu poprzedniego gmachu), z wielkim przeszklonym „ekranem“ fasady, nawiązuje do nurtu arch brut Le Corbusiera, do modernistycznych teorii architektury maszynistycznej (teatr jako maszyna do pokazywania literatury), stylistyki neoracjonalistycznego nurtu późnych modernistów, co było znakiem nowego porządku ustrojowego w „polskim Gdańsku“. Podobną semantykę miał mieć gmach opery w Bydgoszczy (1959-1960, ukończony w 2006, arch. Józef Chmiel) o formie abstrakcyjnej arch-rzeźby złożonej z trzech kamiennych przenikających się płaskich kręgów, co jest odniesieniem do charakterystycznej dla kultury artystycznej przełomu lat 50. i 60. fascynacji kosmosem oraz do późnomodernistycznej idei architektury jako rzeźby, corbusierowskiego nurtu arch brut, neomanieryzmu japońskiego czy polifunkcjonalizmu Johna Johansena. Ukończoną pół wieku po powstaniu projektu budowlę cechuje paradoks: jako budynek nowy jest już „zabytkiem” minionych paradygmatów kulturowych i estetycznych.

Nowe tendencje w polskiej architekturze teatralnej przyniósł postmodernizm i high-tech. Gmach Opery w Krakowie (2002-2008, arch. Romuald Loegler, współpr. Piotr Urbanowicz, Grzegorz Dresler) był prestiżową inwestycją jako pierwszy obiekt operowy po 1989. Program obejmował rozbudowę i modernizację użytkowanego przez operę budynku z XIX w. Rozczłonkowana bryła zrywa z tradycyjną architekturą teatralną i jej semantyką, będąc postmodernistycznym „żartem” z historyzmu dzięki użyciu jaskrawej kolorystyki, co semantycznie odnosi się do współczesnych teorii kultury jako supermarketu. Pompierska czerwień będąca kanonicznym, erotycznym elementem dziewiętnastowiecznych wnętrz, która „zafarbowała” część bryły i jej wnętrza, radykalnie łamie tradycyjny kanon architektury teatralnej.

Nowatorskim dyskursem architektury teatralnej z historią jest też gmach Teatru Szekspirowskiego w Gdańsku (2008-2014, arch. Renato Rizzi) o monumentalnej „ślepej“ bryle z czarnej cegły (kolor i faktura niosą „pamięć“ o spalonym w czasie wojny Gdańsku) z otwieranym dachem, która skrywa wnętrze z białego wapienia z Istrii i jasnego drewna, swoim ukształtowaniem „naśladujące“ tradycję szesnastowiecznego teatru elżbietańskiego w Londynie.

Bibliografia

• Architektura teatralna w Polsce, red. Dorota Buchwald, Monika Jarzyna, Piotr Morawski, Warszawa 2012;
• Architektura Starego Teatru w Krakowie (1799-1999), red. Anna Litak, Kraków 2000;
• Beyond Everydayness. Theatre Architecture in Central Europe, red. Igor Kovacevic, National Theatre in Prague, Prague 2010;
• Grzegorczyk, Bożena: Architektura i budownictwo teatralne we Wrocławiu od około 1770 do schyłku XIX wieku, Wrocław 2000;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Teatr Dawnej Polski. Budynki, dekoracje, kostiumy, Warszawa 1971;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Teatry Warszawy, Warszawa 1986;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Teatry na wolnym powietrzu w Polsce XVIII wieku. Teatry prowizoryczne. Teatry stałe. Teatry „zielone”, „Pamiętnik Teatralny” 1955 z. 2.