Osoby

Reżyser teatralny i radiowy.

Był synem dentysty Wincentego Radulskiego i Heleny z Giedroyciów; miał troje rodzeństwa, w tym brata Edwarda, tancerza (1908–1975). Był dwukrotnie żonaty – z aktorką Alicją Matusiakówną (1909–1988, ślub 1934 we Lwowie, rozstanie w 1939) i z aktorką, dziennikarką Jeanette (Janiną, Żenią) Gaar (1922–2005, ślub 1947), z którą miał syna George’a (ur. 1948).

Uczęszczał do gimnazjum przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu. Tam pierwszy raz zetknął się z teatrem, występując w rolach kobiecych w komediach Moliera Uczone białogłowy i Mieszczanin szlachcicem, wystawionych po francusku. Jako chłopiec przeżył w Petersburgu rewolucje lutową i październikową. Ciężko wówczas chorował na tyfus, stracił ojca, który zaginął bez wieści. Po ukończeniu gimnazjum wstąpił do petersburskiego Instytutu Sztuk Scenicznych, gdzie przez rok studiował aktorstwo a następnie przez kilka miesięcy uczestniczył w zajęciach na nowo otwartym Wydziale Reżyserii; przelotnie zetknął się wówczas z Wsiewołodem Meyerholdem, widział dwa jego spektakle, w tym prawdopodobnie Don Juana. Podczas studiów uczestniczył w objazdach teatralnych sekcji wojskowych. Młodzieńcze lata spędzone w Rosji były bardzo istotne dla późniejszych poszukiwań artystycznych Radulskiego. Oglądał przedstawienia w rodzinnym mieście, w Moskwie przed przyjazdem do Polski nie był. Spektakle Aleksandra Tairowa (Noce egipskie i Giraflé-Girafla) zobaczył dopiero na moskiewskim festiwalu teatralnym w 1935 roku. Najchętniej przyznawał się do inspiracji Meyerholdem, znał pojedyncze prace Siergieja Radłowa, fascynował go Jewgienij Wachtangow. Jak sam później wielokrotnie przyznawał, właśnie w teatrze rosyjskim należy szukać źródeł jego fascynacji konstruktywizmem, umiejętności symultanicznego wykorzystywania przestrzeni, dynamicznego traktowania obrazu scenicznego, teatralizacji i groteski, perfekcyjnej reżyserii scen z wykorzystaniem licznych statystów, sugestywnego kreowania bohatera zbiorowego a nade wszystko – skłonności do eksperymentu artystycznego i nieustannych poszukiwań twórczych.

W 1923 przyjechał do Warszawy i od razu wstąpił do Oddziału Dramatycznego przy Państwowym Konserwatorium Muzycznym. Jego wykładowcami byli m.in. Wilam Horzyca, Stefan Jaracz, Leon Schiller. Radulski został dostrzeżony przez pedagogów; uważano go za jednego z najzdolniejszych uczniów Schillera. Dopełnieniem edukacji było uczestnictwo w warszawskim życiu teatralnym. Radulski szczególnie interesował się przedstawieniami Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego, prowadzonego przez Schillera, Horzycę i Aleksandra Zelwerowicza, którzy wywarli znaczny wpływ na jego rozwój artystyczny. W ramach studiów zrealizował jedenaście przedstawień – począwszy od Gołębiego serca Johna Galsworthy’ego (współreżyseria: Stanisław Nałęcz, premiera 22 lutego 1925). Ponadto wyreżyserował fragmenty Zwolona Cypriana Kamila Norwida i Bazylissy Teofanu Tadeusza Micińskiego, Czarną damę z sonetów George’a Bernarda Shawa, Elektrę Hugo von Hofmannsthala i in. W czerwcu 1926 otrzymał dyplom z wyróżnieniem na podstawie spektaklu złożonego z fragmentów Akropolis Stanisława Wyspiańskiego (pokazanego też w Pradze podczas prezentacji dorobku warszawskiej szkoły) i przedstawionego szkolnej komisji niezrealizowanego projektu symultanicznej, plenerowej inscenizacji Dziadów Adama Mickiewicza na wzgórzach wileńskich (projekt wraz ze szkicami został opublikowany w „Życiu Teatru” 1926 nr 25–28). Według Zbigniewa Osińskiego w nagrodę kierujący Oddziałem Dramatycznym Zelwerowicz z własnych funduszy opłacił mu latem 1926 dwutygodniowy pobyt w Paryżu. W sezonie 1926/1927 współpracował z Teatrami Arnolda Szyfmana: Polskim i Małym w Warszawie jako asystent reżyserów – m.in. Leona Schillera przy głośnej inscenizacji Samuela Zborowskiego Juliusza Słowackiego. Podyplomowym debiutem reżyserskim Radulskiego był Lekarz mimo woli Moliera w Teatrze Odrodzonym na Pradze (11 marca 1927). W sezonie 1927–28 współpracował z Teatrem Praskim, gdzie wyreżyserował m.in. Hanusię Gerharta Hauptmanna i Wieczór wigilijny wg Charlesa Dickensa, w którym wykorzystał projekcję filmową. W latach 1928–29 reżyserował w Miejskich Teatrach Dramatycznych, gdzie m.in. na scenie Teatru Narodowego zrealizował światową prapremierę Spoczynku dnia siódmego Paula Claudela (15 grudnia 1928).

10 czerwca 1927 rozpoczął drugi nurt działalności, debiutując w rozgłośni warszawskiej jako reżyser radiowy słuchowiskiem Romeo i Julia Williama Shakespeare’a. W Warszawie w latach 1927–1931 zrealizował 19 słuchowisk, m.in. Akropolis, Kazania Piotra Skargi, Sobótki Jana Kochanowskiego, Salome Oscara Wilde’a, Magię Gilberta K. Chestertona. Przez kilka miesięcy wykładał w warszawskiej Szkole Dramatycznej, kierował Centralną Sceną Robotniczą przemianowaną na Centralną Sekcję Teatralną przy Zarządzie Głównym Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, gdzie wygłaszał wykłady i realizował przedstawienia (m.in. fragmenty Wieży Babel Antoniego Słonimskiego, Dolę robotniczą i Maszynę do scenariusza Aleksandra Wata). W 1930 został zaangażowany do teatru lwowskiego, gdzie Schiller objął kierownictwo artystyczne. W ciągu kilku miesięcy zrealizował trzy przedstawienia, m. in. Kota Nikodema Ferdynanda Goetla i Rafała Malczewskiego – spektakl uznany, jak podaje Osiński, za początek neorealizmu w polskim teatrze. Na początku 1931 wyjechał na trzymiesięczne stypendium Funduszu Kultury Narodowej do Paryża, Włoch, Berlina, Wiednia i innych miast europejskich. Po powrocie, pod koniec sezonu 1930/1931 zrealizował w Warszawie kilka słuchowisk radiowych oraz Nowego Don Kiszota Aleksandra Fredry w Teatrze Artystów Domu Żołnierza na Pradze. W sezonie 1931/1932 pracował w kierowanym przez Mieczysława Szpakiewicza Teatrze na Pohulance w Wilnie, gdzie wystawił piętnaście dramatów, m. in. Wieczór Trzech Króli Shakespeare’a. Współorganizował wieczory literackie wileńskiego teatru międzyszkolnego, tzw. „teatr przy stoliku” w sali Gimnazjum im. Wielkiego Księcia Witolda (podczas jednego z wieczorów wystąpiła Stanisława Wysocka). Współpracował z miejscowym radiem, m.in. przygotował słuchowisko złożone z fragmentów Bazylissy Teofanu. Na początku 1932 objął kierownictwo wileńskiego Hebrajskiego Studia Dramatycznego powstałego pod wpływem teatru Reduta Juliusza Osterwy i żydowskiego teatru Habima. Zrealizował z amatorami – nie znając hebrajskiego – napisany w tym języku poemat dramatyczny Massada Izaaka Landaua.

Od września 1933 ponownie został zaangażowany do teatru lwowskiego, który pod dyrekcją Wilama Horzycy stał się jedną z najważniejszych scen kraju. Dla Radulskiego zaczął się najlepszy artystycznie, trwający do wybuchu wojny, okres w karierze. W ciągu dwóch lat wyreżyserował we Lwowie dwadzieścia przedstawień, z których większość jest zaliczana do wybitnych osiągnięć polskiego teatru międzywojennego. Współpracował z uznanymi scenografami: Andrzejem Pronaszką, Władysławem Daszewskim, Otto Axerem, i muzykami, m. in. ze stojącym u progu światowej kariery Romanem Palestrem.

Zarówno w doborze materiału literackiego, jak i stylistyki Radulski kierował się w tych latach (a także potem) zasadą pełnego eklektyzmu. Tworzył inscenizacje zaliczane do nurtu teatru monumentalnego (Samuel Zborowski Słowackiego, Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego), sięgał po dramat antyczny (Bachantki Eurypidesa), francuską klasykę (Mieszczanin szlachcicem Moliera), stylizowaną na średniowiecze poetycką groteskę (Marchołt gruby a sprośny Jana Kasprowicza), także po najnowszą dramaturgię europejską (Opera za trzy grosze Bertolta Brechta, Jeńcy Filippo Marinettiego), realizował adaptacje sceniczne (Człowiek, który był Czwartkiem wg powieści Chestertona). We Lwowie współpracował z radiem, był też współzałożycielem powstałego w 1933 filmowego stowarzyszenia Awangarda. Na inauguracyjnym zebraniu wygłosił referat Praktyka awangardzisty filmowego. Razem z operatorem Jarosławem Słoniewskim nakręcił trzy eksperymentalne filmy krótkometrażowe: Głuche drogi – impresję ukazującą uroki Polesia, Rach ciach ciach wg sztuki Henryka Zbierzchowskiego Porwana narzeczona i reportaż Próba generalna – z prac zespołu teatru lwowskiego nad przygotowaniami do premiery Zbójców Friedricha Schillera. W 1935, po nieporozumieniach z Horzycą, przyjął od dyrektora Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie Karola Frycza propozycję angażu (widzowie krakowscy już wcześniej poznali niektóre jego inscenizacje podczas letnich występów gościnnych teatru lwowskiego w 1933 i 1934). W Teatrze im. J. Słowackiego zrealizował dwadzieścia jeden przedstawień, poruszając się swobodnie w obszarze różnych gatunków i konwencji. Zdecydowaną większość stanowiły realizacje dramatu współczesnego – polskiego (Trzy mgły Mariana Niżyńskiego, Mrówki i Baba-Dziwo Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Pieśń o Beniowskim Władysława Smólskiego, Piosenka o kadecie Tadeusza Wołowskiego, Dziś flagi Światopełka Karpińskiego i Jerzego Waldena, Jaskółka z wieży Mariackiej Konstantego Krumłowskiego) i zagranicznego (Cesarz Jones Eugene’a O’Neilla, Jeńcy Marinettiego, Serce Balbiny Fernanda Crommelyncka). Nie stronił od adaptacji światowej prozy (Sen wujaszka wg Fiodora Dostojewskiego, Opowieść wigilijna wg Dickensa) i szeroko rozumianej klasyki dramatu (Jak wam się podoba Shakespeare’a, Niebieski ptak Maurice’a Maeterlincka, Adrianna Lecouvreur Eugène’a Scribe’a i Ernesta Legouvé’a).

W latach 1935–1939 scenografię do kilku jego przedstawień opracowywał Frycz, jednak jego najbliższym współpracownikiem był młody scenograf Tadeusz Orłowicz, który stał się współtwórcą największych sukcesów Radulskiego. Już ich wspólny krakowski debiut, Trzy mgły (prapremiera 11 listopada 1935), stał się ważnym wydarzeniem artystycznym, odbieranym jako istotny głos w pokoleniowej dyskusji z romantyczną tradycją literacką.

Lwowskie i krakowskie przedstawienia Radulskiego były największymi osiągnięciami artystycznymi w jego karierze. Na ich podstawie zalicza się go do grona najwybitniejszych polskich inscenizatorów okresu międzywojennego. Jego przedstawienia miały niepowtarzalny styl, charakteryzujący się precyzyjną narracją, zmiennością rytmów i nastrojów. Radulski eksperymentował, chętnie sięgał po groteskę, absurd, intelektualną grę. Rzeczywistość przedstawioną na scenie z reguły ujmował w cudzysłów jawnej teatralizacji, co miało formalny związek z teatrem rosyjskim i wpływami Brechta. Pod względem estetycznym Radulski nawiązywał do różnorodnych wzorów, od konstruktywizmu po neorealizm, od ekspresjonizmu po realizm baśniowy. Był też jednym z najwybitniejszych polskich reżyserów radiowych okresu międzywojennego. W sumie, w rozgłośniach warszawskiej, wileńskiej, lwowskiej i krakowskiej, zrealizował kilkadziesiąt słuchowisk. Niejednokrotnie przenosił na antenę swoje teatralne przedstawienia, m. in. Człowieka, który był Czwartkiem. Poszukiwał nowych środków wyrazu – w 1938 zrealizował w Krakowie słuchowisko Wyzdrowiał Janusza Meissnera, w którym po raz pierwszy w dziejach polskiej radiofonii dokonał plenerowych nagrań z udziałem aktorów. W Dwóch Mariach na podstawie Schillera, Słowackiego i Stefana Zweiga (1937) zastosował nowatorskie zróżnicowanie planów dźwiękowych.

W okresie międzywojennym sporo publikował, m.in. „Życiu Teatru”, „Wieku XX”, „Żagarach”. Rozwój jego kariery przerwała wojna. 4 września 1939 wyruszył z grupą pracowników teatru w kierunku Lwowa. W chwili wkroczenia wojsk sowieckich przebywał w szpitalu. 13 października 1939, w czasie próby przekraczania granicy w Lesku, został zatrzymany przez NKWD. Był więziony we Lwowie i Dniepropietrowsku, następnie został zesłany pod Kujbyszew, potem pod Workutę. Skrajnie wyczerpany, latem 1941 został zwolniony na mocy amnestii dla polskich obywateli będącej wynikiem porozumienia Sikorski-Majski. 30 października 1941 dotarł do Buzułuku, gdzie wstąpił do armii generała Władysława Andersa. Stamtąd został skierowany do Tocka, gdzie współorganizował Teatr Polowy Ośrodka Organizacji Armii i od jesieni 1941 do stycznia 1942 był jego kierownikiem artystycznym i reżyserem. Pierwszym przedstawieniem, jakie zrealizował dla żołnierzy, była wystawiona z okazji Bożego Narodzenia 1941 Pastorałka według tekstu Schillera. W styczniu 1942 został zastępcą kierownika i reżyserem w Teatrze Żołnierza, w marcu 1943 powierzono mu kierownictwo artystyczne i reżyserię w prowadzonym przez Jadwigę Domańską Teatrze Dramatycznym 2 Korpusu. Z teatrami armii Andersa przeszedł szlak od Iraku przez Palestynę do Włoch. W warunkach polowych zrealizował kilkanaście przedstawień, m.in. Damy i huzary Aleksandra Fredry, Dom otwarty Michała Bałuckiego, Szelmostwa Skapena Moliera, Księżniczkę Turandot Carlo Gozziego, Wiele hałasu o nic Shakespeare’a. Przedstawienia odbywały się niemal codziennie w innym miejscu, niejednokrotnie dla wielotysięcznej widowni – na pustyni, w szpitalach, obozach, w pobliżu pól bitewnych – w tym pod Monte Cassino. 2 sierpnia 1945, wraz z Domańską, Radulski spotkał się w Lingen z Schillerem i Orłowiczem. Ten pierwszy zachęcał Radulskiego do powrotu do kraju i dawał mu gwarancje poczesnego miejsca w polskim życiu teatralnym. Radulski nie przyjął propozycji. Od sierpnia 1945 do maja 1946 przebywał z Teatrem Dramatycznym 2 Korpusu w Recanati, gdzie wystawił Mirandolinę Carlo Goldoniego i Wiele hałasu o nic. Od marca 1946 wykładał w Studium Teatralnym przy Teatrze Dramatycznym. W sierpniu 1946 wyjechał razem z teatrem do Szkocji, następnie odbył z zespołem objazd po miejscowościach Szkocji i Anglii, odwiedzając skupiska Polaków. Wyreżyserował w tym czasie Pastorałkę wg Lucjana Rydla, Śluby panieńskie Fredry, i Drogę Konrada – widowisko zrealizowane przy współpracy Leopolda Pobóg-Kielanowskiego i Tadeusza Orłowicza, złożone z fragmentów utworów Mickiewicza, Wyspiańskiego, Krasińskiego. Jesienią 1947 przeszedł do Polskiego Teatru Dramatycznego, na którego otwarcie wyreżyserował Damy i huzary ze scenografią Orłowicza (10 listopada 1947) w Klubie Orła Białego w Londynie. Nadal okresowo współpracował z Polskim Teatrem Dramatycznym (od 1949 Teatr Dramatyczny im. J. Słowackiego w sali Ogniska Polskiego) w Klubie Orła Białego w Londynie. Realizował przedstawienia także w innych teatrach i teatrzykach emigracyjnych, m.in. w Teatrze Sztuk Czytanych w Londynie, dla którego opracował m.in. Zemstę Fredry i Uciekła mi przepióreczka Stefana Żeromskiego. Ostatnim przedstawieniem Radulskiego była Noc listopadowa Wyspiańskiego w Teatrze Sztuk Czytanych (11 listopada 1951).

W 1949 został członkiem ZASP za Granicą, w 1951 prowadził zajęcia w Studium Teatralnym ZASP. Na początku 1952 wyjechał z żoną i synem do Monachium, gdzie od marca 1952 do czerwca 1966 pracował w Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Zrealizował kilkaset audycji i kilkadziesiąt słuchowisk poetyckich, m.in. na podstawie dzieł Fredry, Słowackiego, Krasińskiego, Wyspiańskiego, Zygmunta Nowakowskiego, Tymona Terleckiego, Mariana Hemara. W 1966 wrócił z rodziną do Londynu. Poświęcił się pracy nad rozpoczętą podczas wojny książką Alicja w krainie teatru. Publikował artykuły w prasie i wydawnictwach emigracyjnych (m.in. wydawane w Londynie: „Poradnik Kulturalno-Oświatowy”, „Życie”, „Wiadomości”).

W Polsce po wojnie Radulski został prawie zupełnie zapomniany – propozycje pracy składał mu jedynie Wilam Horzyca. Zainteresowanie Radulskim w kraju pojawiło się dopiero na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, dzięki licznym publikacjom Zbigniewa Osińskiego, który opracował jego biografię artystyczną i z którym reżyser ponad dwadzieścia lat korespondował. Kilku wybitnych twórców teatralnych (m.in. Erwin Axer) przyznawało się do inspiracji Radulskim. Cenił go Tadeusz Kantor. Radulski po 1939 nigdy nie odwiedził Polski. Pod koniec życia cierpiał na chorobę Parkinsona. Zmarł w Londynie; jego życzeniem było, by rozsypano jego prochy nad starożytnym amfiteatrem w Epidauros.

Bibliografia

• Almanach sceny polskiej 1972/1973, Warszawa 1973, s. 258–259;
• Artyści emigracyjnej Melpomeny 1939–1995, wybór, oprac., wstęp Anna Mieszkowska, Londyn 1998;
• Ciecierski Jan: Po śmierci Wacława Radulskiego, „Teatr” 1983 nr 11, s. 36–37;
• Gawlikowski, Lechosław: Pracownicy Radia Wolna Europa: biografie zwykłe i niezwykłe, Warszawa 2015;
• Kielanowski Leopold, Wacław Radulski, „Tydzień Polski” (Londyn) 11 czerwca 1963;
• Krasiński, Edward: Z dziejów teatrów żołnierskich, „Pamiętnik Teatralny” 1998 z. 1–2, s. 1–54;
• Marczak-Oborski, Stanisław: Teatr czasu wojny. Polskie życie teatralne w latach II wojny światowej (1939–1945), Warszawa 1967 [wersja cyfrowa];
• Marczak-Oborski, Stanisław: Teatr w Polsce 1918–1939, Warszawa 1984 [wersja cyfrowa]; 
• Osiński, Zbigniew: O emigracyjnej twórczości Wacława Radulskiego i jego obecności w polskim teatrze po roku 1945, [w:] Teatr i dramat polskiej emigracji 1939–1989, praca zbiorowa pod red. Izoldy Kiec, Dobrochny Ratajczakowej, Jacka Wachowskiego, Poznań 1994;
• Osiński, Zbigniew: Radulski Wacław [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXIX, Kraków-Wrocław 1986 (bibliografia);
• Osiński, Zbigniew: Wacław Radulski (1904–1983), „Pamiętnik Teatralny” 1984 z. 1–2, s. 15–54;
• Osiński, Zbigniew: Wacław Radulski – „polskość nieprzekroczona”? [w:] Między Polską a światem. Kultura emigracyjna po 1939 roku, pod red. Marty Fik, Warszawa 1992 [wersja cyfrowa];
• Osiński, Zbigniew: Wprowadzenie do tematu: Radulski, „Dialog” 1979 nr 2
• Osiński, Zbigniew: Jeszcze o Wacławie Radulskim, „Pamiętnik Teatralny” 1988, z. 1–2;
• Osiński, Zbigniew: Spis prac reżyserskich i publikacji Wacława Radulskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1984, z. 1–2;
• Osiński, Zbigniew: Z korespondencji Wacława Radulskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1984, z. 1–2;
• Poskuta-Włodek, Diana: Trzy dekady z dziejów sceny. Teatr im. Juliusza Słowackiego w latach 1914–1945, Kraków 2001;
• Poskuta-Włodek, Diana, Radulski, temat zamknięty?, „Didaskalia” 2007 nr 77;
• Radulski, Wacław: Inscenizacje wierszy i pieśni, Londyn 1952;
• Radulski, Wacław: Notatki z wędrówek reżysera, „Wiadomości” (Londyn), 1959 nr 51–52;
• Radulski, Wacław: Quasi-pamiętnik ułożony z listów, „Dialog” 1979 nr 2, 3, 4;
• Teatr i dramat emigracyjny po roku 1939, pod red. Elżbiety Kalemby-Kasprzak i Dobrochny Ratajczakowej, Wrocław 1998;
• Starzyńska-Majsak, Małgorzata: Krakowska działalność inscenizacyjna Wacława Radulskiego (sezony 1935/36–1938/39) [w:] Krakowskie rodowody teatralne, pod red. Jana Michalika, Kraków 1994
• Terlecki, Tymon: Rozmowa z Wacławem Radulskim, „Słowo Polskie” 1930 nr 198
• Zielińska, Maryla: Zarys monograficzny twórczości Wacława Radulskiego od 1925 do 1935. Praca magisterska, UJ, 1989.

Fotografie, afisze, wycinki prasowe

Archiwum Artystyczne i Biblioteka Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie; Archiwum Zbigniewa Osińskiego, Biblioteka Ossolineum Wrocław; Zbiory Anny Mieszkowskiej Warszawa.

Diana Poskuta-Włodek