Tadeusz Żeromski
ŻEROMSKI Tadeusz (18 III 1900 Warszawa - 23 IX 1977 Warszawa), aktor, kierownik literacki. Był synem Wojciecha Ż. i Marii z Patzerów, mężem aktorki Jadwigi Ż. z domu Paschalis, potem Marii z Mierzyńskich i nast. Marii Słobodzian. Od ok. 1916, jako gimnazjalista pisywał (pod pseud. Jerzy Wrzos) teksty dla kabaretów, m.in. Miraż, Sfinks, Czarny Kot. W 1918 był jednym ze współorganizatorów stowarzyszenia ZAIKS. Po zdaniu matury wyjechał w lecie 1918 na kilka miesięcy do Lublina z kabaretem Wesoły Ul. Potem rozpoczął studia na Uniw. Warsz. i naukę w Warsz. Szkole Dram. (w czerwcu 1919 otrzymał, jako student I kursu, stypendium Min. Sztuki i Kultury). Równocześnie występował w półamat. t. Promenada. W sez. 1919/20 i 1920/21 należał do zespołu T. Dramatycznego, gdzie grał z powodzeniem m.in. Mickiewicza we fragm. "Legionu", tyt. rolę w "Urielu Akoście" i Papkina ("Zemsta"). Współpracował też z zespołami objazdowymi, np. w grudniu 1919 pod kier. Z. Halickiego występował we Włocławku, w kwietniu 1920 z artystami warsz. w Płocku; należał też do jednej z grup wojskowego t. Czołówka. W 1921 ukończył szkołę dramatyczną. W lecie t.r. grał w Warszawie w T. Praskim, a nast. do 1923 w T. im. Bogusławskiego; 4 I 1922 wziął udział, jako recytator własnych tekstów, w inaug. programie kabaretu Stańczyk, z którym później też współpracował. W sez. 1923/24 występował w T. Polskim w Katowicach, w 1924-27 w T. Miejskim w Łodzi (z tym zespołem w lutym i kwietniu 1926 w Kaliszu i Łowiczu), a w sez. 1927/28 ponownie w Katowicach.
Zaliczany do "najsumienniejszych młodych amantów o podkładzie charakterystycznym" ("Przegląd Teatralny i Filmowy"), zyskał uznanie w takich rolach jak: Ksiądz Piotr ("Dziady") - w roli tej recenzent "Gazety Robotniczej" dostrzegł "dużo odczucia i inteligentnej ekspresji", Sielski ("W małym domku"), tyt. w "Kordianie", Stańczyk ("Wesele"), Fryderyk Wilhelm ("Fryderyk Wielki"), Rogożyn ("Idiota"), Student ("Ptak"), Jaguary Smoczkousty ("Persy Zwierżątkowskaja"), Zawilec ("Sułkowski"), Wysocki ("Noc listopadowa"). W 1928-32 przebywał we Francji, kontynuował studia humanistyczne na Sorbonie; w 1930 występował w Paryżu w zespole Tow. Miłośników Sceny pod kier. K. Bendy. Po powrocie do Polski nie wrócił na scenę, zajmował się pracą lit., współpracował nadal z kabaretami (np. Femina) jako autor tekstów oraz z zespołami t. amatorskich. W 1934-38 był doradcą lit. w łódz. T. Miejskich. W 1936 brał udział w Kongresie Pracowników Kultury we Lwowie. W 1939 był, wg własnej relacji, kierownikiem lit. warsz. T. Ateneum. Podczas okupacji niem. pracował jako woźny w browarze Haberbuscha i Schielego. Aresztowany, był więźniem obozów koncentracyjnych w Sachsenhausen, nast., do końca wojny, Mauthausen. Przeżyciom obozowym poświęcił książkę "Międzynarodówka straceńców" (Warszawa, 1946). Po wojnie był w Zarządzie Głównym TUR-u; jako przedstawiciel tego towarzystwa należał (od wiosny 1946 i w sez. 1946/47) do dyrekcji T. Kameralnego TUR w Krakowie. Następnie, do przejścia na emeryturę w 1966, pracował w Radzie Naczelnej ZAIKS-u. Jako członek ZASP-u został powołany w 1946 do Naczelnej Rady Artyst. tej organizacji. Był działaczem Wydz. Kulturalno-Oświatowego Komitetu Centralnego Związków Zaw., wydawał m.in. serię pn. Biblioteczka Świetlicowa; współpracował z Centralną Poradnią Amat. Ruchu Artyst.; należał do kolegium red. pisma "Teatr Ludowy"; opracowywał adapt. dramatów dla t. amat.; napisał m.in. "Poradnik dla reżyserów początkujących ochotniczych zespołów teatralnych" (Warszawa, 1946). Pisywał nadal teksty estradowe, np. dla warsz. T. Satyryków. Swoje wspomnienia o współpracy z kabaretami zamieścił w tomie "Dymek z papierosa" (Warszawa, 1959). W 1965-70 napisał "Wspomnienie teatralne sprzed półwiecza", przechowywane w Dziale Rękopisów Bibl. Zakładu Nar. im. Ossolińskich we Wrocławiu; wspomnienia z pracy Ż. w ZAIKS-ie publikowane były w "Wiadomościach ZAIKS-u" w 1984-91. Tłumaczył dramaty i libretta operetek, gł. z języka franc. i rosyjskiego.
Bibl.: Almanach 1977/78; Degler: Witkacy; Dymek z papierosa s. 205, 322-343, 363; Krasiński: Warsz. sceny; Nawrat: Repertuar; Sempoliński: Wielcy artyści; Warnecki; Wilski: Szkolnictwo; Wroczyński: Pół wieku s. 263; Gaz. Rob. 1923 nr 251 (Morski); Kur. Warsz. 1919 nr 173, 302, 1920 nr 109, 314, 1921 nr 308, 1930 nr 147; Pam. Teatr. 1972 z. 1 s. 84-90, 1980 z. 1 s. 114, 1991 z. 3-4 s. 525-546 (fragm. wspomnień Ż.); Prz. Teatr. 1919 nr 8 (il.); Prz. Teatr, i Film. 1924 nr 14 (Steep.); Tyg. Powsz. 1977 nr 48; Za Wolność i Lud 1977 nr 44; Życie Warsz. 1977 nr 228-230, 234; Afisze, programy, IS PAN; Akta, ZAIKS; Akta (tu fot.), ZASP; Akta, ZUS Warszawa; Garlicka: Życie teatr, przedmieść; Turowski: Teatr w Łodzi; Wosiek: Teatry objazdowe.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994