Jerzy Zawieyski
ZAWIEYSKI Jerzy, właśc. Jerzy Henryk Nowicki (2 października 1902 Radogoszcz k. Łodzi – 18 czerwca 1969 Warszawa)
aktor, kierownik literacki
Był synem Jana Nowickiego i Marii (Marianny) z Kocińskich. Od 1912 uczęszczał do gimnazjum w Łodzi. Od ok. 1921 statystował w teatrach łódzkich. W tym okresie (wg innych opracowań już od 1918) związał się z ruchem socjalistycznym. W 1923 ukończył gimnazjum w Łodzi i rozpoczął studia w krakowskiej szkole dramatycznej; podobno ukończył je w 1926 i debiutował jako aktor w Wilkach w Teatrze Bagatela. Od marca do października 1924 prowadził przy łódzkiej organizacji TUR teatr amatorski pn. Koło Literacko-Dramatyczne; zaczął wtedy używać nazwiska Zawieyski (w 1946 przeprowadził urzędowo zmianę nazwiska). W sezonie 1924/25 i do stycznia 1926 występował w łódzkim Teatrze Popularnym, gdzie zagrał ponad dwadzieścia pięć epizodów i ról, m.in. takie, jak: Wilhelm (Podróż po Warszawie), Wodzicki (Kościuszko pod Racławicami), Żelski (Ułani księcia Józefa).
W sezonie 1926/27 należał do wileńskiego zespołu Reduty (m.in. Pan Zgoda w Świętoszku i Albin w Ślubach panieńskich). W sezonie 1927/28 z grupą aktorów Reduty pod kierunkiem Edmunda Wiercińskiego występował w Teatrze Nowym w Poznaniu (grał z powodzeniem m.in. Karmazyniella w Metafizyce dwugłowego cielęcia) i wziął udział w objeździe tego zespołu (kwiecień–czerwiec 1928), m.in. w Płocku, Bydgoszczy, Przemyślu.
W 1926 debiutował oficjalnie jako literat adaptacją Chłopów Władysława Reymonta (prem. w Teatrze Odrodzonym w Warszawie); pracą literacką zajmował się do końca życia. W 1928 nawiązał bliską współpracę z Jędrzejem Cierniakiem i ze Związkiem Teatrów Ludowych. W październiku tego roku jako przedstawiciel związku brał udział w kongresie w Pradze. W 1928–30 przebywał we Francji, gdzie był instruktorem teatralnym zespołów amatorskich Polonii.
Od początku 1931 i w sezonie 1931/32 był aktorem i kierownikiem literacki warszawskiego Teatru Ateneum; grał m.in. takie role, jak: Stary lama (Europa), Lekarz (Senat szaleńców), Fouquiet-Tinville (Śmierć Dantona), Wargasow (Strach). Jesienią 1934 występował w roli Cordeliusa w przedstawieniu własnej sztuki Dyktator On w Teatrze Kameralnym w Warszawie. Nadal działał w ruchu teatrów ludowych, w 1931–39 kierował Instytutem Teatrów Ludowych. Publikował głównie w „Teatrze Ludowym” (1930–39), wykładał i reżyserował na dorocznych kursach wakacyjnych dla nauczycieli.
Podczas okupacji niemieckiej przebywał w Warszawie, brał udział w konspiracyjnej działalności kulturalnej, m.in. należał do Tajnej Rady Teatralnej.
Po wojnie, od lutego 1945 był wykładowcą Studia Starego Teatru w Krakowie i w sezonie 1945/46 (wspólnie z Wojciechem Natansonem) kierownikiem literackim tego teatru. Od początku lat pięćdziesiątych mieszkał w Warszawie. Po wojnie publikował głównie w prasie katolickiej. Wspomnienia teatralne drukował w „Pamiętniku Teatralnym” oraz w tomie O zespole Reduty (Warszawa 1970). Uczestniczył w pracach Zarządu Głównego ZLP (wiceprezes 1948–49 i od listopada 1956) i w pracach zarządu polskiego PEN Clubu. Był współorganizatorem Klubów Inteligencji Katolickiej powstających po październiku 1956. Od 1957 przez trzy kadencje był posłem na Sejm PRL (klub poselski „Znak”) oraz członkiem Rady Państwa (do kwietnia 1968).
Był autorem około trzydziestu sztuk teatralnych, z których najbardziej znane i wystawiane to: Powrót Przełęckiego, Mąż doskonały, Masław, Wysoka ściana, Ocalenie Jakuba, Rozdroże miłości.
Bibliografia
Bibliografia dramatu; J.Z. Brudnicki: Jerzy Zawieyski, Warszawa 1985; Degler: Witkacy; Krasiński: Teatr Jaracza; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; O zespole Reduty; Orzechowski: Stary Teatr; Simon: Spis przedstawień Reduty; SWPP seria I; Wodnarowie; Wspomnienia o Jędrzeju Cierniaku, Warszawa 1982; J. Zawieyski: Dramaty t. 1 (wstęp J.Z. Brudnicki i B. Wit), Warszawa 1985; J. Zawieyski: Kartki z dziennika, Warszawa 1983; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 (J. Zawieyski), 1964 z. 1–2 (J. Zawieyski), 1979 z. 3–4 (J. Zawieyski), 1980 z. 1 (J. Zawieyski); Tyg. Powsz. 1969 nr 26; Afisze, programy, IS PAN; Afisze, programy, wycinki prasowe, korespondencja (sygn. D.53 III, D.314 III), MTWarszawa; Rudnicki: T. Popularny w Łodzi; Wosiek: Teatry objazdowe.
Ikonografia
Z. Pronaszko: Portret, olej, ok. 1953–55 – MTWarszawa; A. Stopka: Portret, karyk., rys., repr. H. Vogler: Komedia ludzka Andrzeja Stopki, Kraków 1985; A. Stopka: Dwa portrety, karyk., rys., repr. Karykatury Andrzeja Stopki, Kraków 1959; A. Wasilewski: Portret, karyk., informacja katalog: Antoni Wasilewski 1905–1975. Wystawa malarstwa i rysunków, Kraków luty 1977; Fot. – Arch. Dok. Mech.
Filmografia
Fragm. kronik i materiałów film. z 1956–67, Arch. WFD.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t.II, PWN, Warszawa 1994. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.
Uzupełnienia bibliograficzne
- Korczyńska Marta: Jerzy Zawieyski. Biografia humanistyczna 1902–1969, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011;
- Siedlecka Joanna: Mości Zawieyski, już czas, pora skakać! [w:] tejże: Obława. Losy pisarzy represjonowanych, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005;
- Siedlecka Joanna: Przyjdź z wierszami [w:] Biografie odtajnione. Z archiwów literackich bezpieki, Zysk i S-ka, Poznań 2015;
- Tyszkiewicz Barbara: Naiwny i heroiczny. Jerzy Zawieyski jako mediator pomiędzy kardynałem Wyszyńskim a Władysławem Gomułką. „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 2006 z. 156, s. 40–102 [wersja cyfrowa];
- Tyszkiewicz Barbara: Zawieyski może się bronić, „Teksty Drugie” 2016, nr 5, s. 328–337 [wersja cyfrowa];
- Zawieyski Jerzy: Dzienniki. Tom I. Wybór z lat 1955–1959, wybór i oprac. red. Agnieszka Knyt, współpr. Magdalena Czoch, Ośrodek Karta i Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2011;
- Zawieyski Jerzy: Dzienniki. Tom II. Wybór z lat 1960–1969, wybór i oprac. red. Agnieszka Knyt, współpr. Magdalena Czoch, Ośrodek Karta i Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2012 [zawiera: Tyszkiewicz Barbara: Droga pisarska Jerzego Zawieyskiego. Wskazówki bibliograficzne do twórczości literackiej Jerzego Zawieyskiego, s. 862–913].