Autorzy

ur. 1 maja 1953, Warszawa

Aktorka teatralna i filmowa, pisarka, felietonistka. Córka aktora Andrzeja Szczepkowskiego, wnuczka pisarza Jana Parandowskiego.

Absolwentka Liceum im. Józefa Poniatowskiego. Studiowała w warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza na Wydziale Aktorskim, który ukończyła w 1975 roku. Jej debiutem, jeszcze podczas studiów, była rola Iriny w Trzech siostrach Antoniego Czechowa, wyreżyserowanych przez Aleksandra Bardiniego w Teatrze Telewizji (emisja 25 listopada 1974). Rok później, również w reżyserii Bardiniego, debiutowała na scenie — rolą Fridy w Janie Gabrielu Borkmanie Henrika Ibsena, w Teatrze Współczesnym w Warszawie (prem. 16 kwietnia 1975).

Leonia Jabłonkówna zauważyła, że „Joanna Szczepkowska w niewielkim epizodzie zajaśniała blaskiem talentu, inteligencji, wdzięku scenicznego, które każą wróżyć jej… ale lepiej nie kończmy, żeby nie zauroczyć” [Jabłonkówna 1975].

Po tej premierze Erwin Axer zaproponował Szczepkowskiej angaż w Teatrze Współczesnym, gdzie pozostała do roku 1981. Do jej najważniejszych ról na tej scenie należą: Ania w Wiśniowym sadzie Czechowa w reżyserii Macieja Prusa (prem. 6 maja 1976), Marta w Przebudzeniu wiosny Franka Wedekinda (prem. 3 czerwca 1978) i Elza w Smoku Szwarca (prem. 11 kwietnia 1981) w reżyserii Krzysztofa Zaleskiego, Afrosja Opupiejkina w Kurce Wodnej Witkacego w reżyserii Macieja Englerta (prem. 9 lutego 1980), a także Regina Engstrand w Upiorach Ibsena w reżyserii Macieja Prusa i Erwina Axera (prem. 11 lipca 1981).

W 1981 roku przeniosła się do Teatru Polskiego w Warszawie, gdzie dyrekcję objął Kazimierz Dejmek. Pozostała w zespole do 1988 i zagrała kilkanaście ról, poczynając od Margeryty w Ja, Michał z Montaigne Józefa Hena (reż. Jan Bratkowski, prem. 10 maja 1984). Były to przede wszystkim role w repertuarze klasycznym: Panna Młoda w Weselu w reżyserii Kazimierza Dejmka (prem. 24 lipca 1984), Dianna w Fantazym(reż. Mikołaj Grabowski, prem. 24 lipca 1986) i Laura w Kordianie Juliusza Słowackiego (reż. Jan Englert, prem. 12 marca 1987); ale też role współczesne, jak na przykład Agnieszka w Chamsinie Marka Hłaski (reż. Jerzy Rakowiecki, prem. 29 października 1981), Monika Claverton-Ferry w Lordzie Clavertonie Thomasa Stearnsa Eliota (reż. Kazimierz Dejmek, prem. 30 maja 1985) czy Onka w Garbusie Sławomira Mrożka (reż. Jerzy Rakowiecki, prem. 14 października 1982). Za jej najlepszą jej rolę w Teatrze Polskim uważa się Anielę w Ślubach panieńskich Fredry w reżyserii Andrzeja Łapickiego (prem. 20 grudnia 1984). „Za twórczą interpretację Anieli i znakomite jej wykonanie” aktorka otrzymała nagrodę na XI Opolskich Konfrontacjach Teatralnych, a następnie Nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza przyznawaną przez miesięcznik „Teatr” (1985).

Powstała Aniela współczesna — pisał Andrzej Łapicki — to znaczy dziewczyna z kłopotami, które i dzisiaj przytrafiają się współczesnym dziewczynom. Szczepkowska nasyciła rolę nieświadomym (Anieli!) erotyzmem. Dało to piękny efekt. Nic w niej nie było ze słodkiej panny z dworku. Była samodzielnie myślącą, dowcipną choć naiwną panienką, którą bliskość mężczyzny przyprawia o nieznane dotąd emocje. Emocje pokazywane przez aktorkę z najwyższym smakiem i kunsztem. Jeżeli dodać do tego nienaganne, niespotykane dziś u młodych aktorek mówienie wiersza – powstał rezultat, który by można określić słowem- kreacja, gdyby nie było ono tak nadużyte i dziś już bez wartości. Powiedzmy więc – wielka rola, wielka współczesna fredrowska rola [Łapicki 1994, s. 8].

Ważnym osiągnięciem z tego okresu była też rola Uczennicy w Lekcji Ioneski, zagrana na impresaryjnej Scenie Prezentacje (reż. Romuald Szejd, prem. 26 stycznia 1987). Wraz z Mariuszem Benoit, który grał Profesora, Szczepkowska podjęła próbę wykreowania teatru innego niż ten, w jakim dotychczas oboje grywali. Poszukując środków aktorskich dla antyiluzjonistycznego świata dramatu absurdu, skupili się na formie, budując skomplikowane, improwizowane po części, partytury dialogowe i ruchowe. Ich praca przyniosła zaskakujący i jednocześnie znakomity efekt artystyczny. Docenili to widzowie i spektakl cieszył się ogromnym powodzeniem, szedł nadkompletami.

Następnym etapem jej aktorskiej kariery była współpraca od 1988 roku z Teatrem Powszechnym w Warszawie, którym kierował Zygmunt Hübner. W napisanej specjalnie dla Tadeusza Łomnickiego przez Annę Bojarską sztuce Lekcja polskiego , przedstawiającej ostatni okres życia Tadeusza Kościuszki w Szwajcarii, zagrała pozostającą z nim w związku młodziutką Emilię Zeltner (reż. Andrzej Wajda, prem. 28 września 1988). Rola została nagrodzona na XXVIII Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu, a także uhonorowana przez prezydenta Warszawy (1989). We współpracy z reżyserem Rudolfem Zioło powstały w Teatrze Powszechnym dwie inne ciekawe role: Sonia w Wujaszku Wani Czechowa (prem. 30 maja 1989) i Spika Tremendosa w Onych Witkacego (prem. 28 listopada 1992). Ponowne spotkanie z Andrzejem Wajdą zaowocowało rolą Julii w tragedii Romeo i Julia Shakespeare’a (prem. 7 kwietnia 1990). Zagrała też Tytanię w inscenizacji Snu nocy letniej w reżyserii Macieja Wojtyszki (prem. 15 listopada 1991).

W 1992 roku zrezygnowała z etatu w teatrze. Ciekawym epizodem w jej karierze były kilkumiesięczne występy gościnne w Théâtre de Carouge w Genewie, gdzie zagrała rolę Marii de Medici w historycznej sztuce Monique Lachère o Henryku IV (1995). Po powrocie do Polski przygotowała własny program Joanna Szczepkowska contra inne instrumenty, z którym jeździła po całym kraju. Pisała w tym czasie wiersze i felietony, między innymi do „Gońca Teatralnego”, później do „Wysokich Obcasów” (dodatku „Gazety Wyborczej”). Występowała gościnie w Teatrze Nowym w Poznaniu oraz w Warszawie – w Teatrze Powszechnym i w Teatrze Współczesnym.

W roku 1997 przygotowała wraz z Agnieszką Glińską (reżyseria) i Magdaleną Maciejewską (scenografia) napisany przez siebie monodram Goła Baba, w którym zagrała dwie różne, także fizycznie, osoby. W pierwszej części monodramu była to delikatna, wrażliwa Kobieta z Parasolką, w drugiej – prostacka w zachowaniach, pełna wigoru, zawadiacka tytułowa Baba. 

Szczepkowska wspaniale skonstruowała na sobie tę postać: w gorsecie pogrubiającym i uwydatniającym cielesne zaokrąglenia przednie i tylne, z blond loczkami, z czerwoną gębą zagrała jowialną, tłustą chamkę zarykującą się z własnych dowcipów, zalotną w stylu, który by byka powalił, bezgranicznie zachwycona sobą… [Sieradzki 1997].

W 1999 roku aktorka powróciła do Teatru Powszechnego, gdzie pozostała w zespole do 2004 roku. Zagrała tu, zyskując uznanie krytyki, komediową rolę Alicji Ford w Wesołych kumoszkach z Windsoru Shakespeare’a w reżyserii Piotra Cieplaka (prem. 12 kwietnia 2000), a następnie Esme Allen w Zdaniem Amy Davida Hare’a w reżyserii Mariusza Grzegorzka (prem. 28 kwietnia 2001).

Rzadko ogląda się na stołecznych scenach takie aktorstwo- skupione, powściągliwe, a przy tym pulsujące wewnętrznym napięciem. Znakomita Joanna Szczepkowska obdarza swoją bohaterkę pasją i drobnymi dziwactwami starzejącej się gwiazdy, a jako matka ma w sobie zarówno mądrość, jak i instynkt obrony córki [Wakar 2001].

Za rolę Esme otrzymała m.in. nagrodę Feliksa Warszawskiego (2001). W 2006 roku miała zagrać Gunhildę w spektaklu Jan Gabriel Borkman Ibsena przygotowywanym przez Zbigniewa Zapasiewicza w Teatrze Powszechnym. Do premiery z jej udziałem nie doszło, ale aktorka zdecydowała się na rzecz bezprecedensową – zaprezentowała publiczności precyzyjne studium postaci, nad którą pracowała kilka miesięcy. Monodram Pani Borkman – pokaz roli prezentowany był w Fabryce Trzciny na warszawskiej Pradze i budził duże zainteresowanie.

W tym samym roku Piotr Cieślak, ówczesny dyrektor Teatru Dramatycznego m.st. Warszawy, zaprosił ją do zespołu, w którym pozostała do 2010 (także za kolejnej dyrekcji – Pawła Miśkiewicza). W tym czasie zagrała m.in. Białą Królową w spektaklu Alicja (reż Paweł Miśkiewicz, prem. 14 października 2008). Rola była nominowana do nagrody Feliksa warszawskiego.  

W 2010 roku Krystian Lupa obsadził ją w roli Simone Weil w spektaklu Persona. Ciało Simone. W czasie prób zdecydowała się na odejście z Teatru Dramatycznego, na prośbę reżysera pozostając jednak w obsadzie spektaklu. Na premierze,13 lutego 2010, wykonała performance – manifest niezgody na metody pracy podczas przygotowywania przedstawienia. Gest Szczepkowskiej spowodował szeroką dyskusję, której echa i konsekwencje trwają do dziś.

Następnie grała i reżyserowała gościnnie na różnych scenach. W Teatrze Narodowym wystąpiła w roli Arkadiny w Mewie Czechowa (reż. Agnieszka Glińska, prem. 18 listopada 2010), w Teatrze Syrena zrealizowała spektakl Pan Tadeusz i inne obce języki z młodym zespołem aktorskim (prem. 18 września 2010). W latach 2012–2014 pracowała w Teatrze Studio za dyrekcji Agnieszki Glińskiej. Zagrała Charlottę w Wiśniowym sadzie Czechowa (reż. Agnieszka Glińska, prem. 18 grudnia 2013), wyreżyserowała też Modlitwę czarnobylską na podstawie własnej adaptacji książki Swietłany Aleksijewicz (prem. 8 marca 2013).

Szczepkowska zaczęła też tworzyć swój teatr – pisać teksty, reżyserować spektakle. Pierwszy z nich, ADHD i inne cudowne zjawiska. Wykład nieprzewidywalny powstał w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie (2011). Aktorka zdecydowała się podjąć w nim temat ADHD u dorosłych, spektakularnie pokazując wady i zalety tego zespołu cech. Drugi spektakl, Pelcia, czyli jak żyć, żeby nie odnieść sukcesu, zrealizowany został w krakowskim Teatrze Łaźnia Nowa (prem. 7 marca 2015).

Kolejne premiery, poczynając od roku 2017, prezentowała już na własnej, prywatnej scenie w wynajętej klubowej salce, która działała pod nazwą Teatr na Dole. W czasie pandemii klub został zamknięty i aktorka już nigdy nie odzyskała tej sceny. Poszukując stałego adresu, gra swoje sztuki w różnych miejscach na terenie Warszawy, a także w całej Polsce i za granicą. W repertuarze Teatru Na Dole są następujące spektakle: Dzikie ballady Adama M. – afera romantyczna, Sokrates, Pelcia, czyli jak żyć, żeby nie odnieść sukcesu ADHD i inne cudowne zjawiska, Goła Baba i recital Joanna Szczepkowska contra fortepian.

W czasie pandemii Covid-19 stworzyła internetową scenę pod nazwą Teatr Pudło. Wykorzystała do kontaktu z widzami nowe technologie medialne i zrealizowała 60 prezentacji, do których pisała miniatury teatralne; grała tam różnorodne postaci, całość reżyserowała i montowała (odcinki tego niezwykłego projektu można oglądać na YouTube oraz w Encyklopedii Teatru Polskiego). Teatr Pudło działał jako zjawisko misyjne, pomagające przetrwać czas izolacji, a opłaty za obejrzenie każdej miniatury były dobrowolne.

Wielostronną działalność Joanny Szczepkowskiej doceniła w 2021 roku kapituła nagrody Kamyk Puzyny. W uzasadnieniu nagrody podkreślono, że jako reżyserka i dyrektorka Teatru Pudło

stworzyła nową formułę teatru domowego, profesjonalizmem, pomysłowością i dowcipem przezwyciężając teatralny lockdown i pandemiczne ograniczenia.

Szczepkowska została też uhonorowana

za angażowanie się w obronę przegranych spraw, za ryzykowanie śmiesznością, za prowokowanie dyskusji, za nonkonformizm i wypowiadanie na głos tego, czego inni wypowiedzieć nie mają odwagi, za wierność sobie i wkładanie kija w mrowisko, za śmiałość i osamotnienie, za końce i początki, które ogłosiła lub spowodowała [Kamyk Puzyny 2021].

Ogromna część jej dorobku artystycznego, ponad pół setki ról, powstała w spektaklach Teatru Telewizji. Po wspomnianym już debiucie w Trzech siostrach pod okiem Bardiniego, w ciągu czterech lat zagrała w dwudziestu spektaklach realizowanych przez znakomitych reżyserów, także niedawnych swoich profesorów ze szkoły teatralnej. Pod kierunkiem Jana Świderskiego – Otylię w Rewolwerze, Justysię w Mężu i żonie Aleksandra Fredry, Zośkę w Niespodziance Rostworowskiego, Młodą w Klątwie Wyspiańskiego. W reżyserii Olgi Lipińskiej: Muszkę w Skizie Zapolskiej i Solange w Lecie w Nohant Iwaszkiewicza. W reżyserii Jerzego Gruzy zagrała córkę Horodniczego w Rewizorze Gogola. W 1978 roku na II Festiwalu Filmów i Widowisk TV w Olsztynie otrzymała nagrodę aktorską za role w widowiskach: Skiz, Rewizor, Niespodzianka oraz w filmie telewizyjnym Ostatnie takie trio. Do jej najważniejszych ról należy też Armanda w widowisku Molier, czyli Zmowa świętoszków Bułhakowa, gdzie partnerowała Tadeuszowi Łomnickiemu i Halinie Mikołajskiej (1981, reż. Maciej Wojtyszko). Z innych ról w spektaklach Teatru TV z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku należy przypomnieć przede wszystkim Antygonę w sztuce Anouilha, w reżyserii Andrzeja Łapickiego (1987).

Grając na jednej tragicznej nucie, Szczepkowska potrafiła przez cały czas utrzymać wewnętrzne napięcie postaci, zachowała klasyczny umiar, nie ześlizgując się ani w płaczliwość, ani nie sięgając po patos [Szymańska 1987].

Zagrała też Ninę Zarieczną w Czajce Czechowa w reżyserii Jana Englerta (1986), Marię Wisnowską w widowisku Tym razem żegnaj na zawsze wyreżyserowanym przez Barbarę Borys-Damięcką (1988), Lady Makbet w telewizyjnej inscenizacji tragedii Shakespeare’a dokonanej przez Krzysztofa Nazara (1988), Kobietę w Milczeniu morza Vercorsa w reżyserii Jana Bratkowskiego (1989).

W roku 1988 otrzymała nagrodę przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji „za wybitne kreacje aktorskie”, ze szczególnym uwzględnieniem roli Antygony oraz wspomnianych wyżej ról Marii Wisnowskiej, Lady Makbet oraz Niny Zariecznej. Spośród jej ról późniejszych warto przypomnieć Kasię w Poskromieniu złośnicy Shakespeare’a w reżyserii Michała Kwiecińskiego (1990), Ginę w Dzikiej kaczce Ibsena (1997), Contessę w Portrecie weneckim Herlinga Grudzińskiego (1998, rola nagrodzona na V Ogólnopolskim Konkursie Na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej), Lizelottę w Dwóch teatrach Szaniawskiego (1999), a z ról ostatnich – Marię w Domu kobiet Nałkowskiej (2016).

Jako aktorka filmowa debiutowała rolą Zosi w filmie Jana Batorego Con amore w 1976 roku (nagroda tygodnika „Film” za najlepszy debiut). Zagrała w ponad stu filmach, między innymi w pierwszej części serialu Dom Jana Łomnickiego (Lidka Jasińska), w Dolinie Issy Tadeusza Konwickiego (Rabinek), w Jeziorze Bodeńskim Janusza Zaorskiego (Janka). Do jej najlepszych kreacji filmowych należy Marta, inteligentka „uwiedziona bez reszty doktrynerstwem czasów stalinowskich” w Matce Królów Janusza Zaorskiego (1982, Brązowe Lwy Gdańskie za najlepszą drugoplanową rolę kobiecą na XII Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku, 1987) i Cecylia Puciatówna w Kronice wypadków miłosnych Andrzeja Wajdy (1985), rola komediowa i jednocześnie charakterystyczna. W roku 1990 zagrała Panią Walewską we francuskim serialu Napoleon, (w wyreżyserowanym przez Krzysztofa Zanussiego odcinku trzecim, zatytułowanym Marie Walewska).

Joanna Szczepkowska jest również pisarką. Opublikowała zbiory felietonów: Drugie podwórko (2000), Sześć minut przed czasem (2004), Jak wyprostować koło (2006), Piasek ze szkła (2010); zbiory opowiadań: Fragmenty z życia lustra (2004), Wyspa Teo (2023); powieści: Kocham Paula McCartneya (2008), Zagrać Marię (2011); zbiór scenariuszy filmowych Bardzo krótka podróż i inne scenariusze filmowe (2011) oraz tomiki wierszy: Miasta do wynajęcia (1997), Ludzie ulicy i inne owoce miłości (2006), Dzisiaj nazywam się Charles (2011). Jest też autorką scenariusza komediowego serialu telewizyjnego Garderoba damska, w którym zagrała jedną z bohaterek (2001). Napisała też trzy tomy autobiografii: 4 czerwca (2009), Kto ty jesteś i Wygrasz jak przegrasz (obydwa wydane w 2014).

Szczepkowska znana jest z zaangażowania w sprawy społeczne i polityczne. W sobotę 28 października 1989 w głównym wydaniu Dziennika Telewizyjnego ogłosiła (w rozmowie z prezenterką Ireną Jagielską):

Proszę Państwa, 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm.

Zdanie to stało się symbolem zmian, jakie nastąpiły w Polsce po wyborach 4 czerwca 1989 roku.

W roku 2010 została wybrana na stanowisko prezesa Związku Artystów Scen Polskich, jako pierwsza kobieta w prawie stuletniej historii tego stowarzyszenia. Próbowała przekonać środowisko do zmian w organizacji, ale po dziesięciu miesiącach zrezygnowała z funkcji i wypisała się z ZASP-u.

Współpracuje z ruchami na rzecz walki z bezdomnością zwierząt domowych, angażuje się w działania na rzecz ochrony klimatu.

Barbara Osterloff (2024)

Bibliografia

• Szczepkowska Joanna, 4 czerwca, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009
• Szczepkowska Joanna, Kto ty jesteś. Początek sagi rodzinnej, Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa 2014;
• Szczepkowska Joanna, Wygrasz jak przegrasz, Wydawnictwo Demart 2014.
• Szczepkowska Joanna, Niski próg bólu, [wywiad], rozm. Dorota Buchwald i Joanna Krakowska, „Dialog” 2021, nr 4, [wersja cyfrowa];
   
• Brzostowiecka Maria, Joanna Szczepkowska, „Ekran” 1987 nr 44;
• Bujny Kamil, Szczepkowska w Pudle, „Teatr dla Wszystkich”, 25 października 2020, https://teatrdlawszystkich.eu/szczepkowska-w-pudle/ dostęp: 12 marca 2024;
• Hevelke Ewa, Aktorka, „Dialog” 2021, nr 4, [wersja cyfrowa];
• Jabłonkówna Leonia, Wyobcowani i osamotnieni, „Teatr” 1975, nr 12 [wersja cyfrowa];
• Łapicki Andrzej, Współczesny aktor w repertuarze fredrowskim, [w:] Fredro na scenie, Wydawnictwo ZASP, Warszawa 1994;
• Sieradzki Jacek, „Rzeczypospolita” z 4 października 1997, nr 232;
• Szymańska Joanna, Antytragedia Anouilha, „Teatr” 1987, nr 20 [wersja cyfrowa];
• Wakar Jacek, Wszystko jest w oczach, „Życie” z 23 maja 2001, nr 119 [wersja cyfrowa];
• Kamyk Puzyny: Joanna Szczepkowska [FILM], www.dialog-pismo.pl, 13 kwietnia 2021, https://www.dialog-pismo.pl/nagroda-kamyk/kamyk-puzyny-joanna-szczepkowska-film, dostęp: 12 marca 2024.