Osoby

Leopold Stanisław Pobóg-Kielanowski (18 lutego 1907 Lwów – 3 stycznia 1988 Londyn) – aktor, reżyser, dyrektor teatrów, pisarz.

Był synem Bolesława Kielanowskiego, lekarza i Marii z Lityńskich. Naukę rozpoczął w 1913 i – wyjąwszy krótki okres w latach 1914-16, kiedy uczył się w Austrii w Weizu i Grazu – pobierał ją we Lwowie w prywatnej szkole św. Józefa i w gimnazjum realnym. Maturę zdał w 1925 w VIII Państwowym Gimnazjum im. Króla Kazimierza Wielkiego. Wielki wpływ na jego dalsze losy miał Kazimierz Brończyk, wychowawca i nauczyciel języka polskiego i francuskiego, który skierował jego zainteresowania w stronę teatru i literatury. W przedstawieniach szkolnego teatru, reżyserowanych przez Brończyka, Kielanowski występował jako aktor (zagrał Chłopickiego w Warszawiance, Rewizorczuka, Kordiana, Księcia Niezłomnego); pod wpływem Brończyka wybrał polonistykę.

W latach 1925-29 studiował na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza. Równocześnie udzielał się jako recytator (na zaproszenie kuratorium szkolnego dawał programy poetyckie w gimnazjach we Lwowie, Dubnie, Łucku, Równem) oraz uczył się aktorstwa. Pierwsze lekcje aktorskiego fachu pobierał u sędziwej już wówczas Teofili Nowakowskiej, zaś ostatni szlif uzyskał od młodego Janusza Strachockiego. W czerwcu 1827 zdał egzamin kwalifikacyjny przed komisją ZASP i 3 września tegoż roku debiutował w Teatrze Wielkim we Lwowie rolą Don Henryka, u boku Osterwy, w Księciu Niezłomnym w reżyserii Trzcińskiego. W okresie lwowskim używał na scenie pseudonimu Pobóg. Od 1929 pracował w Teatrze Wielkim.

Po studiach był nadal związany z UJK i rozpoczął pracę nad doktoratem z filozofii. Przedłożył rozprawę Wizja malarska w utworach dramatycznych Stanisława Wyspiańskiego. (Promotorem był Juliusz Kleiner.) Zanim 22 czerwca 1932 otrzymał stopień naukowy, objął w roku akademickim 1931/32 – i prowadził w następnym – lektorat wymowy UJK, a w jego ramach także Koło Artystyczne, które dawało występy dla publiczności nie tylko uniwersyteckiej. Interesowała go recytacja zbiorowa i inscenizacja poezji.

W latach 1931—33 był sekretarzem literackim w Teatrach Miejskich we Lwowie i redaktorem „Sceny Lwowskiej”. Współpracował też z radiem. Napisał słuchowiska (z Marią Grzędzielską) Jako drzewiej miłowano i Majówkę filomatów oraz reżyserował.

21 VI 1933 zdał eksternistyczny egzamin reżyserski przed komisją pod kier. Leona Schillera w warszawskim PIST. (Sztuką, którą opracował, było Wyzwolenie.) Następnie uzyskał stypendium Narodowego Funduszu Kultury i od 27 października 1933 do 14 czerwca 1934 przebywał za granicą: pięć miesięcy we Francji, prawie dwa miesiące we Włoszech i ponad dwa tygodnie w Austrii. W Paryżu zbierał doświadczenia teatralne, na Sorbonie rozwijał zainteresowania z zakresu fonetyki, napisał rozprawę Les lois psycho-physiologiques du style orale (Prawa języka mówionego) i był asystentem Gastona Baty.

W sezonie 1934/35 zaangażował się do Teatru Ziemi Pomorskiej w Toruniu. Wyreżyserował tam siedem sztuk i zagrał dziesięć ról. Poznał wówczas Walentynę Aleksandrowicz, która już jako towarzyszka jego życia została aktorką i pisarką. W sezonach 1933–38 pracował w Teatrze im. Wyspiańskiego w Katowicach, gdzie był przede wszystkim reżyserem (21 sztuk) i wystąpił w trzynastu rolach. Współpracował z radiem katowickim jako współautor i reżyser audycji literackich. 1 września 1938 objął dyrekcję Teatru Miejskiego na Pohulance w Wilnie i sprawował ją (po zmianie rządu na Litwie w czerwcu 1940 jako p.o. dyrektora) do 18 września 1940. W tym czasie wyreżyserował 15 przedstawień, zagrał natomiast tylko raz: Stanisława Augusta we wznowieniu Rejtana Brończyka 11 listopada 1939. Do wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej wyreżyserował dwie sztuki w Państwowym Polskim Teatrze Dramatycznym.

Z Wilna przedostał się do Warszawy. Od 1942 działał w AK, Unii Jerzego Brauna, współpracował z „Kulturą Jutra”. Pracował w kawiarni, w 1943 – po aresztowaniu żony (zamordowana w 1943 w Oświęcimiu) – w Instytucie Rolniczym w Puławach jako bibliotekarz. W sierpniu 1944 został zatrzymany w Warszawie na terenie nie objętym powstaniem i wywieziony na roboty do Niemiec, gdzie przebywał do maja 1945. Stamtąd przedostał się do Włoch i w Recanati dołączył do Teatru 2 Korpusu, prowadził tam Studio Teatralne i reżyserował.

Na londyńskiej emigracji

W sierpniu 1946 przybył na Wyspy Brytyjskie, w październiku do Londynu, gdzie osiadł na stałe. W 1951 ożenił się z Zofią Tarnopolską-Meeson.

W Wielkiej Brytanii był jednym z organizatorów polskiego teatru w warunkach demobilizacji. Reżyserował i grał w Londynie w Polskim Teatrze Dramatycznym, który był kontynuacją Teatru Dramatycznego 2 Korpusu; po odejściu Wacława Radulskiego przejął kierownictwo, sprawując je z przerwami do 1978 (od 1956 pod nazwą Teatr Polski ZASP). Był długoletnim prezesem ZASP za Granicą, od 1980 prezesem honorowym.

W latach 1952-72 pracował w londyńskiej rozgłośni Radia Wolna Europa, m.in. omawiając premiery teatralne i filmowe oraz działalności ludzi sztuki, przypominając twórców zasłużonych dla polskiej kultury. Brał udział w konferencjach naukowych i przedsięwzięciach wydawniczych polskiego środowiska w Anglii. W 1975 został profesorem Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie, gdzie wykładał historię kultury polskiej. Uczył też aktorstwa na działających z przerwami kursach teatralnych w Londynie. Nb. miał uczniów w Funchalu na portugalskiej Maderze, dokąd wyjeżdżał na dłuższe okresy po przejściu na emeryturę. Na prośbę władz miasta Funchal otworzył Teatr Miejski Wieczorem Trzech Króli we własnej reżyserii.

Aktor, reżyser, pisarz

Był wysokim, szczupłym szatynem o nieco pociągłej twarzy, regularnych rysach i piwnych oczach. Natura wyposażyła go – wedle świadectwa współczesnych – w „wiele miękkości i łagodności w ruchach i brzmieniu głosu”. Posiadał dużą kulturę słowa i umiejętność mówienia wiersza. Nie potrafił „głosu swego przepoić tłumaczącym się jasno żarem uczuciowym”, ale umiał wydobyć wdzięk młodości i szlachetności postaci. Grywał amantów, młodych arystokratów w sztukach konwersacyjnych i salonowych (np. Algernona Moncrieff w Bracie marnotrawnym Wilde'a, Armanda Duval w Damie kameliowej), postacie wrażliwe i szlachetne (np. Don Fernanda w Księciu Niezłomnym, Kopernika w sztuce Morstina).

Jako reżyser już przed wojną zasłużył sobie na tytuł monumentalisty scenicznego (obdarzył go nim Tymon Terlecki), wystawiając we własnym opracowaniu dwukrotnie Dziady i Wyzwolenie oraz Zygmunta Augusta Wyspiańskiego, Księcia Niezłomnego i Marię Stuart Słowackiego. W dramatach romantyków i Wyspiańskiego pasjonowały go przemiany bohatera i jego urastanie wewnętrzne, które umiał przekonująco i sugestywnie pokazać za pomocą środków scenicznych właściwych teatrowi poetycko-wizyjnemu. Z klasyki światowej zrobił dwa znakomite przedstawienia: Sędziego z Zalamei i Wieczór Trzech Króli, oba w Wilnie.

Po wojnie wyreżyserował ponad 100 sztuk, ostatnią latem 1987 (Preclarka z Pohulanki Budzyńskiego). Był inscenizatorem patriotycznych widowisk z udziałem setek statystów organizowanych na stadionach bądź w olbrzymim Royal Albert Hall w Londynie, a także reżyserem przedstawień kameralnych na scenach skromnie wyposażonych. Jeszcze raz wrócił do Wyzwolenia; swego ukochanego dramatu, o którym sądził, iż jest najgłębiej pomyślanym utworem o rozwoju człowieka w teatrze europejskim. Wystawiał też inne wielkie utwory z klasyki polskiej dawnej i współczesnej – wówczas, kiedy nie mogły ich grać teatry w Polsce – w czym wyrażała się, jak sam to określił „chęć podtrzymania polskości, wiary w ideały narodowe i ukazywania piękna polskiego słowa, myśli i obyczaju”.

Jako reżyser, a przede wszystkim dyrektor teatru sprzyjał rozwojowi współczesnej polskiej dramaturgii. Realizował prapremiery polskich dramatów przed wojną, szczególnie zaś na emigracji, gdzie istotny sens działalności teatralnej widział w ukazywaniu sztuk współczesnych, poruszających żywotne problemy polskiej społeczności. Był pierwszym inscenizatorem dramatu Karola Wojtyły Przed sklepem jubilera.

Od młodości często wypowiadał się w programach teatralnych i czasopismach, pisząc na tematy z bieżącego życia teatralnego i dotyczące historii teatru i literatury. Z prac poważniejszych, o ambicjach naukowych, opublikował min. artykuły: Sztuka wygłaszania wiersza a teatr i poezja współczesna (1938), Błyszcząca nieobecność. Szkic o teatrze Norwida (1966), Słowo i ciało. O scenopisarstwie polskim na uchodźstwie (1976), Teatr służebny (o teatrze polskim w Anglii, 1986). W młodości opracował i wydał scenariusz widowiska historycznego Rycerskiej pieśni śladem, w późnym wieku pisał sztukę o ostatnich latach Stanisława Augusta Poniatowskiego w Petersburgu, której już nie ukończył, podobnie jak rozprawy o peregrynacjach Władysława Jagiellończyka po bitwie warneńskiej i swoich wspomnień.

Był odznaczony Medalem Wojska (dwukrotnie), Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Oficerskim i Komandorskim Orderu Polonia Restituta.

Źródło: Elżbieta Nawrot, Leopold Pobóg-Kielanowski. Nota biograficzna. „Pamiętnik Teatralny” 1988, z. 1-2, s. 53-58. Śródtytuły od redakcji.