Osoby

HALPERTOWA Leontyna, właśc. Eleonora Halpertowa, z Żuczkowskich (14 kwietnia 1803 Puławy – 19 marca 1895 Warszawa),

aktorka.

Był córką Grzegorza Żuczkowskiego i Anny z Gołębioskich, żoną Borysa Halperta. Do 1836 używała na scenie nazwiska Żuczkowska. Brak wiadomości dotyczących jej życia przed pierw­szymi występami w teatrze warszawskim. Niektóre źródła informują, że pierwsze kroki na scenie stawiała w ze­spole prowincjonalnym Karola Bauera, inne sugerują, że była uczennicą Bonawentury Kudlicza.

W 1821 debiutowała w Teatrze Narodowym w Warszawie: 12 kwietnia w roli Sabiny (Horacjusze), 26 kwietnia w roli Emilii (Cynna), 22 maja w ko­medii Karykatury, nie została jednak zaangażowana. Nie wiadomo, czy w 1821–23 występowała w innych teatrach. 4 stycznia 1824 ponownie debiutowała w Warszawie rolą Ryxy (Ludgarda) i została przyjęta.

W teatrze warszawskim występowała do końca swej kariery aktorskiej (z dwu­letnią tylko przerwą w 1830–32). Na początku 1824 Halpertowa grała m.in. Joannę (Dziewica Orleańska), rolę tytułową w Fedrze Jeana Racine’a i Klarę (Matka rodu Dobratyńskich). W tymże roku wzięła udział w serii przedstawień warszawskiego Teatru Narodowego w Płocku, Poznaniu i Kaliszu; grała wówczas przede wszystkim role tragiczne, m.in. Szimenę (Cyd), Alzyrę (Alzyra), Ludwikę (Intryga i miłość), Hedelmonę (czyli Desdemonę – Otello w przeróbce Jean-François Ducisa). Wkrótce stała się groźną rywalką Józefy Ledóchowskiej. W 1825 osiągnęła wielki sukces w roli Hermiony (Andromacha Jeana Racine’a).

Wskutek sytuacji istniejącej w teatrze warszawskim w 1825–30 Halpertowa zmuszona była grać przede wszystkim w melodra­matach i komediach. Początkowo role te sprawiały jej pewne trudności, przezwyciężyła je jednak szybko; stała się wkrótce świetną wykonawczynią ról fredrow­skich, m.in. Zofii (Przyjaciele) i Elwiry (Mąż i żona). W 1827 zagrała swą pierwszą rolę charakterystyczną – Viardę (Precjoza), budząc sensację i zachwyt jej interpretacją. Następne sukcesy przyniosły Halpertowej role w komediach: w 1829 – Malwina (Malwina, czyli Małżeństwo ze skłonności), a w 1830 – Amelia (Księż­na i paź); obie sztuki wystawiono w jej przekładzie. W tym czasie grała już z pełną swobodą w komediach „wyższych”.

W 1830 chciała wyjechać do Paryża, ale nie udało się jej zrealizować tego zamiaru. W tymże roku wyjechała do Lwowa, gdzie zdobyła ogromne powodzenie występując od 24 września do 6 grudnia 1830 w trzynastu rolach (znanych już w Warszawie); szczególnie podobała się jako Amelia (Trzydzieści lat, czyli Życie szulera), Joanna (Dziewica Orleańska) i Jadwiga (Harald). 4 grudnia 1831 wystąpiła w Krakowie w roli Barbary (Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego), po czym przypuszczalnie odbyła podróż za granicę.

W 1832 wróciła do Warszawy (występy wznowiła 5 sierpnia), a powrót jej został radośnie powitany przez publiczność i recenzentów, którzy spodziewali się słusznie, że artystka tej miary zdoła nieco ożywić teatr, na którym przygnębiająca atmosfera popowstaniowa wycisnęła swoje piętno. Od chwili otwarcia nowych teatrów – Wielkiego i Nowego Rozmaitości występowała na obu scenach. Sytuacja repertuarowa zmusiła ją w tym czasie do zupełnego zaniechania ról tragicznych. W 1834 grała m.in. w komediach Eugène’a Scribe’a, a w premierowym przedstawieniu Ślubów panieńskich wystąpiła w roli Klary. Najczęściej grała w komediach salonowych i melodramatach, które dostarczały jej pola do efektownych popisów aktorskich. W rolach „namiętnych kochanek i nieszczęśliwych heroin” wyciskała widzom łzy z oczu, toteż jej nazwisko na afiszu gwarantowało doskonałą frekwencję.

24 listopada 1836 odbył się w Warszawie jej ślub z Borysem Halpertem; od 30 listopada tego roku zaczęła używać w pracy scenicznej nazwiska męża. Był to okres pełnego rozkwitu jej talentu. 27 czerwca 1837 grała główną rolę, Jenny, w prze­tłumaczonym przez siebie melodramacie Wariatka. Rola ta stała się jednym z największych jej sukcesów scenicznych. W tymże roku pojawiły się w prasie zagranicznej (niemieckiej i francuskiej) artykuły wyrażające zachwyt dla wielkiego talentu Halpertowej. Jedno­cześnie w prasie polskiej zaczęto atakować pozycję arty­stki w sposób dość niewybredny, toteż myślała ona nawet o ustąpieniu ze sceny.

W ostatnim dziesięcio­leciu swych występów na scenach obu teatrów warszawskich w tzw. pierwszych rolach nie miała możliwości grania w sztu­kach, które by najbardziej odpowiadały rodzajowi jej talentu (brak w repertuarze Szekspira i Schillera). Nadal więc szukała dla siebie ról w melodramacie, a zachęcona powodzeniem Wariatki, a także Rity Hiszpanki, poddała się gustom publiczności i zaczęła nieco przerysowywać niektóre odtwarzane przez siebie postacie w melodramatach. Natomiast gra jej w repertuarze komediowym spotykała się z równie entuzjastycznym przyjęciem krytyki, jak i publiczności.

W końcu lat czterdziestych występowała coraz rzadziej. W 1849 nie pokazywała się na scenie przez wiele miesięcy. Kiedy 15 listopada 1849 wystąpiła w roli tytułowej w dramacie Maria Joanna, przyjęto ją entuzjastycznie; występy jej ograniczyły się jednak tylko do kilku przedstawień. W następnym roku przebywała na kuracji w Busku, stamtąd wyjechała za granicę. W końcu 1850 występowała jeszcze kilkakrotnie, w połowie grudnia tego roku złożyła podanie o zwolnienie (powodem jej odejścia z teatru było podobno nerwowe drżenie głowy). W 1851 pożegnała publiczność serią przedstawień zakończonych benefisem, na który wybrała przeło­żoną przez siebie Adriannę Lecouvreur. Przedstawienie pożegnalne (26 lutego 1851) stało się ostatnim wielkim triumfem artystki. W 1859 ukazała się jeszcze raz na scenie – w stulecie urodzin Friedricha Schillera deklamowała jego Rękawiczkę.

Obdarzona była świetnymi warunkami zewnętrznymi; zaliczano ją do najpiękniejszych kobiet epoki.
Wysoka i zgrabna, miała regularne rysy twarzy,
małe usta i duże, wyraziste, niebieskie oczy.

„Wszystkim obda­rzyła ją natura, co stworzyć może wielką artystkę” – pisał w początkach jej kariery Kazimierz Władysław Wójcicki. Głos piękny, chociaż niezbyt donośny, wyszkoliła znakomi­cie.

Początkowo naśladowała w grze Józefę Ledóchowską, ale dzięki swej indywidualności szybko zaczęła prze­zwyciężać panujące w Teatrze Narodowym tradycje kla­sycznej konwencji aktorskiej, wprowadzając do swej gry większą prostotę. Halpertowej i jej długoletniemu partnerowi, Wojciechowi Piaseckiemu, zawdzięczano pojawienie się w teatrze warszawskim nowego stylu gry, bliższego współczesnym gustom. Role swoje zawsze opracowywała starannie; odtwarzane przez nią charaktery były po mistrzowsku wycieniowane. Przekazała swoim następcom znako­micie opanowaną sztukę mówienia, która stała się piękną tradycją tej sceny. Józef Kotarbiński wspominał: „Mój mistrz i nauczyciel, Królikowski, wywodził swą umiejętność od Halpertowej, jako reformatorki dykcji opartej na prawdzie i naturalności w przeciwieństwie do patosu dawnej szkoły pseudoklasycznej”.

Była aktorką o ogromnej skali talentu, największą w swoim okresie.

Świetna odtwórczyni tragicznych postaci Fedry czy Andromaki Jeana Racine’a, czarowała jednocześnie wdziękiem i lekką interpretacją Mirandoliny Carla Goldoniego. Po mistrzowsku umiała wydobywać podteksty, które widownia, admirująca jej grę, zawsze pojmowała. Zgodnie z potrzebami swego talentu pró­bowała (ale bez większych rezultatów) przywrócić w repertuarze teatru warszawskiego tragedię. W 1844 ukazała się we fragmentach Cyda i Fedry, w 1845 – we fragmencie Horacjuszów i Dziewicy Orleańskiej, a wreszcie w grudniu 1845 Dziewica Orleańska została wystawiona w całości z Halpertową w roli tytułowej. Z dużym powodzeniem wprowa­dzała na scenę warszawską utwory Józefa Korzeniowskiego. Powszechnie uważano, że wielką popularność swych sztuk zawdzięczał on jej znakomitym kreacjom; Cecy­lia (Panna mężatka) w wykonaniu Halpertowej przeszła do legen­dy teatru polskiego, a Szenionowa (Żydzi) – to jej drugi wielki triumf w roli charakterystycznej.

Poza pracą aktorską w teatrze, przełożyła dla sceny polskiej kilkanaście sztuk francuskich. Poważnie liczono się ze zdaniem artystki w sprawach teatralnych. Niezwykle trafnie potrafiła oceniać rodzaj i skalę talentu młodych debiutantów. W latach trzydziestych zainteresowała się rozwojem dwóch aktorów: Alojzego Żółkowskiego-syna i Bogumiła Dawisona. W 1845–47 pracowała w warszawskiej Szkole Dramatycznej; jej uczennicami były m.in. Emilia Ziemińska, Józefa Mazurowska.

Po zejściu ze sceny była przez czterdzieści cztery lata emerytką. Przez cały ten czas interesowała się życiem teatralnym Warszawy; chodziła do teatru, pomagała w organizo­waniu przedstawień amatorskich, nie odmawiała cen­nych uwag swoim następczyniom. Była też członkiem jury konkursów dramatycznych, współpracując z Fryderykiem Skarbkiem. Do późnej starości miała umysł żywy i gromadziła wo­kół siebie liczne grono przyjaciół. Gdy umierała w dziewięćdziesiątym drugim roku życia, tylko nieliczni pamiętali ją ze sceny, ale w dniu pogrzebu zostały odwołane próby w teatrach warszawskich.

Bibliografia

H. Świetlicka: Leontyna Halpertowa, Warszawa 1958 (12 il.; ikon.; bibl. w przypisach); Biblioteka warsz. 1874, t. I s. 217 (K.W. Wójcicki); Chronique de Paris 1837 nr IX; EMTA 1895 nr 12 (A. Rajchman; tu il.); Gaz. warsz. 1851 nr 44-45, 69-70 (A. Lesznowski); Kur. teatr. 1901 nr 28, 29, 31 (W. Krogulski); Tyg. ilustr. 1895 nr 12 (A. Niewiarowski).

Ikonografia

S. Marszałkiewicz: H. w roli, miniatura, ok. 1828, repr. EMTA 1895 nr 12; S. Marszałkiewicz: Portret, miniatura, akw., gwasz oraz H. jako Rita (Rita Hiszpanka), akw., gwasz, 1840-41 -MNWarszawa; S. Marszałkiewicz: Portret, minia­tura, gwasz, ok. 1840 oraz portret, akw., gwasz, ok. 1850 - MTWarszawa; S. Marszałkiewicz: Portret, akw., gwasz, po 1840 - zb. T. Wierzejskiego Warszawa; M. Fajans: H. jako Rita (Rita Hiszpanka), gwasz, 1856 - MNWarszawa; NN: Portret, gips - MTWarszawa; A. Laub (zakład lit. P. Pillera, Lwów): Portret, lit., 1830-31 - Bibl. Nar. (Zakład Grafiki); NN (zakład lit. Bourgeois, Warszawa): H. jako Mirandolina (Mirandolina), lit., Teatra Warszawskie seria A, oddział I, 1, Warszawa 1834; NN: H. jako Georgina Barloo (Kwakier i tancerka), lit., E. Scribe: Kwakier i tancerka, Warszawa 1834; NN: H. jako Emilia (Ona go nienawidzi), lit., Teatra War­szawskie seria A, oddział I, 7, Warszawa 1834; NN: H. jakc Hortensja (Familia Riquebourg, czyli Źle dobrane małżeń­stwo), lit., Teatra Warszawskie seria A, oddział II, 2, Warsza­wa 1835; NN (zakład lit. W. Bułakowskiego): H. jako Jenny (Nawet w chatce byle z nim), lit., Teatra Warszawskie seria A, oddział II, 10, Warszawa 1836; NN (zakład lit. W. Bułakow­skiego) : H. jako Adela (Dziesięć lat życia kobiety, czyli Złe rady), lit., Teatra Warszawskie seria A, oddział II, 7, Warsza­wa 1836; W. Schertle (zakład lit. C. Pohla, Warszawa): H. ja­ko Amelia (Księżna i paź), lit., 1837 - MNWarszawa, Bibl. Nar. (Zakład Grafiki); NN (zakład lit. F. Schustra, Warsza­wa): H. jako Maria (Maria, czyli Trzy epoki), lit., Teatra War­szawskie seria A, oddział III, 4, Warszawa 1838; S. Oleszczyński: Portret, lit., Świat Dramatyczny t. 1 nr 15, Warszawa 1838; J. Głowacki (zakład lit. F. Schustra, Warszawa): H. jako Ma­ria de Rohan (Pojedynek), lit., J.T.S. Jasiński: Prace drama­tyczne t. I, Warszawa 1838/39; NN (zakład lit. F. Schustra, Warszawa): H., lit., Świat Dramatyczny t. II, Warszawa 1839; NN: H. jako Rita (Rita Hiszpanka), lit., Teatra Warszawskie seria A, oddział III, 8, Warszawa 1840; NN (zakład lit. J. Herknera): H. jako Klementyna (Córka adwokata), lit., Teatra Warszawskie seria B, oddział I, 2, Warszawa 1841; J. Buchbinder: Portret, rys., 1883 - MNWarszawa; NN: H. jako Ri­ta (Rita Hiszpanka), dagerotyp, 1840-44 - MTWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

O Leontynie z Żuczkowskich Halpertowej – Dariusz Kosiński