Stefan Żeromski
ur. 14 października 1864, Strawczyn – zm. 20 listopada 1925, Warszawa
Pisarz, dramaturg, publicysta.
Żeromski spędził dzieciństwo w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich, gdzie jego ojciec, podupadły szlachcic, był dzierżawcą folwarku. Rodzice pisarza wcześnie umarli. Młodość przeżył Żeromski w biedzie, wskutek czego zachorował na gruźlicę, którą leczył całe życie. Uczył się w Kieleckim Gimnazjum Miejskim. Na utrzymanie zarabiał korepetycjami. W czasie nauki w gimnazjum spotkał wybitnego nauczyciela, który wpłynął na jego dalsze życie. Był nim Antoni Gustaw Bem, historyk literatury, publicysta i krytyk, zwolennik pozytywizmu, wybitny pedgog. Żeromski uwiecznił go jako profesora Sztettera w Syzyfowych pracach. Zmuszony złą sytuacją finansową, Żeromski przerwał naukę w gimnazjum i wyjechał do Warszawy, gdzie dwa lata studiował w Wyższej Szkołe Weterynaryjnej, która nie wymagała matury. Od 1888 zatrudniał się jako guwerner szlacheckich dzieci. W 1890 objął posadę w Nałęczowie, modnym uzdrowisku, do którego zjeżdżali znani pisarze i dziennikarze. W 1892 wyjechał za granicę, do Pragi, Monachium, Wiednia, Zurichu, Rapperswilu. W tymże roku pojechał po raz pierwszy do Zakopanego, które odtąd odwiedzał często i w którego społeczności odgrywał ważną rolę. W latach 1892–97 Żeromski pracował jako zastępca bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim, założonym przez Władysława Platera w Rapperswilu. Muzeum gromadziło zbiory dotyczące dziejów polskiej emigracji po powstaniu listopadowym i styczniowym. W Szwajcarii poznał między innymi Gabriela Narutowicza, Juliana Marchlewskiego i Edwarda Abramowskiego, który stał się jego ważnym nauczycielem ideowym. W latach 1897–1903 mieszkał w Warszawie i pracował w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. Od 1904, kiedy to po opublikowaniu powieści Popioły zyskał względną stabilizację finansową, zaprzestał szukania posad, oddał się pracy pisarskiej i działalności społecznej. W 1907 odbył podróż po Włoszech. W 1908 zmuszony został przez policję do opuszczenia Królestwa Polskiego. Mieszkał w Zakopanem i Krakowie. Występował jako świadek w głośnym procesie Stanisława Brzozowskiego, w którego niewinność wierzył, a całą aferę uważał za policyjną prowokację. Po wybuchu I wojny światowej przyjechał do Krakowa z zamiarem wstąpienia do Legionów i udania się na front. Próby te nie były skuteczne, zatem wrócił do Zakopanego. W 1919 zamieszkał w Warszawie, kupił dom w Konstancinie, następnie przeniósł się do oficyny Zamku Królewskiego. W 1921 odkrył Bałtyk, który stał się następną po Tatrach jego wielką miłością.
Działalności pisarskiej Żeromskiej towarzyszyła intensywna działalność społeczna. W Nałęczowie dom Żeromskich był ośrodkiem aktywności patriotycznej i edukacyjnej. Funkcjonowała w nim ochronka dla dzieci z ubogich rodzin i tajna szkoła polska. Żeromski był honorowym przewodniczącym nałęczowskiego Towarzystwa Oświatowego „Światło”. Wraz z grupą miejscowych radykalnych inteligentów założył Uniwersytet Ludowy, w którym sam wygłaszał odczyty. W Warszawie w 1907 uczestniczył w organizowaniu Towarzystwa Biblioteki Publicznej. Był ważną postacią w rozkwitającym kulturalnie Zakopanem. W czasie wojny uczestniczył w działalności Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego, który był oddziałem Naczelnego Komitetu Narodowego. W 1918 pełnił funkcję Prezydenta Rzeczpospolitej Zakopiańskiej. Po odzyskaniu niepodległości brał aktywny udział w organizowaniu życia kulturalno-literackiego w Warszawie. Był prezesem Związku Zawodowego Pisarzy Polskich. Uczestniczył w zakładaniu takich instytucji, jak Akademia Literatury, Straż Piśmiennictwa Polskiego, PEN Club. Po „odkryciu” Bałtyku inicjował powstanie Towarzystwa Przyjaciół Pomorza. W 1925 otrzymał po raz pierwszy przyznaną polską państwową nagrodę literacką za zbiór utworów o historii polskiego wybrzeża Wiatr od morza (1922). Nie otrzymał natomiast nominacji do Nagrody Nobla, nie tylko wskutek niechętnego doń stosunku opinii niemieckiej, ale także zakulisowych działań polskiej prawicy, która uważała go za pisarza zbyt lewicowego i uznała Władysława Reymonta za bardziej stosownego kandydata.
Jego śmierć wywołała żałobę narodową, pogrzeb był wielką manifestacją. Wielu wybitnych pisarzy poświęciło mu utwory pożegnalne. Jego grób znajduje się na cmentarzu ewangelicko-reformowanym. W domu w Nałęczowie zostało założone muzeum jego pamięci.
Pisać zaczął Żeromski jeszcze jako uczeń gimnazjum. Podczas studiów współpracował z Głosem. Publikował korespondencje i opowiadania. W 1895 wydał zbiory Opowiadania i Rozdziobią nas kruki, wrony… Obie książki spotkały się z żywą reakcją czytelników i krytyki. Od tej pory niemal każda następna jego pozycja była wydarzeniem literackim. W pierwszych książkach zarysowała się problematyka jego twórczości, w której dominowały tematy walki narodowo-wyzwoleńczej, ciemnoty i krzywdy ludu, rozterki moralne bohaterów walczących o sprawiedliwość.
W 1897 opublikował Żeromski powieść Syzyfowe prace, w dużej mierze opartej na własnej biografii. Opisał w niej dzieciństwo i proces dojrzewania szlacheckiego syna, Marcina Borowicza, w rosyjskim systemie edukacji. W 1899 ukazała się powieść Ludzie bezdomni. „Książka – czyn” ogłosił Stanisław Brzozowski. Za przełomową uznali ją Adam Grzymała Siedlecki, Tadeusz Boy-Żeleński, Stefania Sempołowska, Maria Dąbrowska, Kazimiera Iłłakowiczówna. Autor zaproponował zupełnie nowy typ powieści: fragmentarycznej, niejednolitej stylistycznie, o zmiennej narracji (pamiętnik, list, odczyt, dysputa ideowa). Obok fragmentów realistycznych pojawia się patos, ironia, symbolizm, liryzm, obrazy ekspresjonistyczne i naturalistyczne. Taka poetyka będzie odtąd dominowała w pisarstwie Żeromskiego.
W 1904 roku ukazała się wielka powieść historyczna Popioły – wielka panorama ukazująca w epizodach społeczeństwo polskie, różnorodne jego postawy i poglądy. Zawierają wielką apoteozę walki narodowowyzwoleńczej i ideałów republikańskich, a zarazem obraz koszmarnego zła, jakie niesie za sobą wojna. Powieść jest niejednolita stylistycznie: zawiera obszerne opisy przyrody, drobiazgowe informacje historyczne, szczegółowe sceny batalistyczne, dyskurs filozoficzny. Odznacza się też śmiałą erotyką. Popioły pomyślane były jako początek wielkiej epopei historycznej. Jej kontynuację stanowiły Iskry przenoszące bohaterów w czas powstania listopadowego. Powieść została jednak skonfiskowana i zniszczona (poza fragmentem Wszystko i nic).
Żeromski był bardzo płodnym pisarzem. Jego twórczość cechuje ogromna różnorodność stylistyczna: legendy historyczne, epopeje, manifesty pisane prozą poetycką, poematy. Jest także autorem dramatów. Są to: Róża (1909) – wielki traktat o rewolucji; dramat historyczny Sułkowski (1910); Ponad śnieg bielszym się stanę (1919) na tle na tle wydarzeń wojny polsko-bolszewickiej; Turoń (1923) – gdzie akcja dzieje się w czasie rabacji galicyjskiej; współczesny dramat społeczny Uciekła mi przepióreczka… (1924). Napisany w 1897 Grzech został wystawiony dopiero w 1951 (zaginiony V akt uzupełnił Leon Kruczkowski, dostosowując do wymagań socrealizmu).
Istotną cezurę w pisarstwie Żeromskiego przyniosła rewolucja 1905. Pojawiło się w nim jeszcze więcej pesymizmu, przekonania o nierozwiązywalności problemów społecznych, daremności szlachetnych wysiłków, o dominacji zła. Takim studium zła jest powieść Dzieje grzechu (1908). Wzorcowy porządek społeczny budowany przez bohaterów- idealistów jest także bardzo istotnym(obok wątków obyczajowych i romansowych) elementem trylogii Walka z szatanem (1916-1919). Pesymistyczny obraz rzeczywistości wyłania się z utworów Żeromskiego do 1918. Odzyskanie niepodległości przyniosło przypływ nadziei. Żeromski próbował zaprojektować program społeczny i kulturowy dla wolnej Polski w publicystyce (między innymi Początek świata pracy i Organizacja inteligencji narodowej 1919, Snobizm i postęp 1923). Złudzenia co do możliwości rozwoju kraju się skończyły, czego dowodem jest powieść Przedwiośnie (1924).
Utwory Żeromskiego przekładane były na kilkanaście języków, wiele trafiło na scenę. Powstały też liczne filmy: Syzyfowe prace (2000, reżyseria Paweł Komorowski), Popioły (1965, reżyseria Andrzej Wajda), Wierna rzeka (1923, reżyseria Edward Puchalski; 1936, reżyseria Leonard Buczkowski; 1987, reżyseria Tadeusz Chmielewski), Dzieje grzechu (1918, reżyseria Antoni Bednarczyk; 1933, reżyseria Henryk Szaro; 1975, reżyseria Walerian Borowczyk), Przedwiośnie (1929, reżyseria Henryk Szaro; 2000, reżyseria Filip Bajon), Róża (1936, reżyseria Józef Lejtes), Uroda życia (1930, reżyseria Juliusz Gardan), Wiatr od morza (1930, reżyseria Kazimierz Czyński), Ponad śnieg (1929, reżyseria Konstanty Meglicki).
