Janusz Strachocki
STRACHOCKI Janusz (8 II 1892 Warszawa - 29 XII 1967 Warszawa), aktor, reżyser, dyrektor teatru. Był synem inżyniera kolejowego Bronisława S. i nauczycielki Jadwigi ze Szpetów, mężem aktorki Stefanii Czajkowskiej, ojcem scenografa Andrzeja Strachockiego. W 1911 zdał maturę w gimn. W. Górskiego w Warszawie. W 1912-13 odbywał studia wokalne w konserwatorium w Berlinie, ale utrata głosu, na skutek porażenia mięśni gardła po przebytym dyfterycie, uniemożliwiła mu karierę śpiewaka. Jesienią 1913 został słuchaczem Szkoły Aplikacyjnej przy WTR; studiował tam trzy miesiące, równocześnie uczęszczał na rytmoplastykę. Od grudnia 1913 występował w epizodach w warsz. T. Letnim i Rozmaitości, a w 1915 w T. Powszechnym na Dynasach, gdzie 8 V 1915 zagrał Don Ariasa ("Cyd"). W lutym 1914 ożenił się ze Stefanią Czajkowską, polonistką (przez krótki czas była aktorką, potem sekretarzem lit. teatru). Po wybuchu I wojny świat. został ewakuowany z rodziną do Rosji. W grudniu 1915 przybył do Moskwy i od pocz. 1916 występował w T. Polskim A. Szyfmana, grał Harfiarza ("Lilla Weneda") i Rycerza Stanisława ("Bolesław Śmiały"). Od lipca 1916 do maja 1917 występował w T. Polskim pod dyr. F. Rychłowskiego w Kijowie; m.in. zagrał Ojca w "Weselu". Od czerwca 1917 do stycznia 1918 był w zespole T. Studya S. Wysockiej w Kijowie. Jesienią 1918 wrócił do Warszawy; występował tu parę miesięcy w t. Mozaika. Od grudnia 1918 do końca sez. grał w T. Polskim w Poznaniu. Po powrocie do Warszawy występował w T. Polskim (1919-21) i wg własnej informacji w tym czasie uczęszczał też do szkoły baletowej K. Łobojki. Wiosną 1922 był w t. Maska (tu zaczął reżyserować); latem 1922 w t. Stańczyk. W 1922-24 był w T. Polskim w Poznaniu; w okresie tym wykładał na Wydz. Dram. pozn. Konserwatorium Muzycznego. W 1924-26 należał do zespołu T. im. Bogusławskiego w Warszawie. W 1926-29 był w zespole T. Miejskich we Lwowie. W listopadzie 1929 reżyserował i grał w T. Popularnym i T. Kameralnym B. Gorczyńskiego w Łodzi (z zespołem tym występował 20 XI w Kaliszu), w sez. 1929/30 w T. Ateneum w Warszawie. Od 9 VII do 14 VIII 1930 był z zespołem I. Solskiej m.in. w Zaleszczykach, Lwowie, Stanisławowie, Krakowie, Zakopanem, Bydgoszczy, Toruniu i Gdańsku. W sez. 1930/31 wrócił do Lwowa i w T. Miejskich pozostał do 1937 (wyjąwszy październik 1931, kiedy występował w warsz. T. Melodram). W sez. 1937/38 grał w T. Narodowym oraz w T. Kameralnym w Warszawie. W sez. 1938/39 objął dyrekcję objazdowego T. Wołyńskiego im. Słowackiego z siedzibą w Łucku; równocześnie zawarł umowę z władzami miejskimi Lublina, na mocy której wydzierżawił budynek teatru i objął Lublin systematycznymi występami, podczas których zespół używał nazwy T. Lubelski im. Słowackiego lub T. Wołyńsko-Lubelski im. Słowackiego. Poziom teatru pod dyr. S. oceniano pozytywnie: "Dobry repertuar, świetna reżyseria, opanowanie ról, dobry zespół, piękne dekoracje, wykwintna garderoba" (W. Śliwina). Okres okupacji niem. spędził w Warszawie. Zajmował się handlem, był robotnikiem w fabryce zup, kelnerem. Należał do AK, współpracował z jej wywiadem. Brał udział w konspiracyjnych koncertach poetyckich, zorganizował Szopkę dla dzieci - tajny t. lalkowy. W 1944 związał się z T. m.st. Warszawy; 23 XI t.r. w sali kina "Syrena" odbyła się pierwsza powojenna prem. w Warszawie, grano "Majstra i czeladnika" w reż. S.; 8 V 1945 zagrał swą pierwszą po wojnie rolę Cyryla van Belle ("Burmistrz Stylmondu"). W teatrze tym (od lipca 1945 pn. T. Powszechny, scena Miejskich T. Dramatycznych) pozostał do końca sez. 1945/46. W sez. 1946/47 występował w T. Polskim w Warszawie. Równocześnie, od 2 I 1945 do 30 VII 1947 był dyr. zorganizowanej przez siebie Miejskiej Szkoły Dramatycznej. W sez. 1947/48 objął dyrekcję T. im. Jaracza w Olsztynie, traktując tę placówkę jako rodzaj praktyki teatr, dla swoich uczniów. W 1948 wrócił do Warszawy i w sez. 1948/49 występował w T. Syrena, a w 1949-50 był kier. artyst. Ludowego T. Muzycznego; po jego upaństwowieniu pracował w przedsiębiorstwie "Film Polski", szkolił spikerów radiowych, grał dorywczo w T. Narodowym. W 1951-55 występował w T. Nowej Warszawy, 1955-57 w T. Młodej Warszawy, od 1957 do końca życia (mimo przejścia w 1962 na rentę specjalną) w T. Narodowym. Miał znakomite warunki fizyczne. "Wysoki wzrost, smukłość sylwetki, twarz o rysach niezbyt regularnych, ale pełnych wyrazu, o ujmującym uśmiechu i intensywnym spojrzeniu niebieskich wyspiańskich oczu, twarz bardzo polska - predestynowały go do ról romantycznych i bohaterskich; a równocześnie instynkt psychologiczny, poczucie ironii i groteski dawały mu klucz do wieloznacznych intelektualnych sztuk współczesnych, stojących niejako na pograniczu dramatu i komedii" (L. Jabłonkówna). Dla rozwoju jego aktorstwa ważny był okres pobytu w T. Studya Wysockiej, gdzie "warunki pracy na maleńkiej scenie" "zmuszały do skromnego i precyzyjnego gestu, panowania nad głosem, unikania taniego efektu na rzecz wewnętrznej prawdy", tam "dojrzewał jako amant o dużej skali możliwości interpretacyjnych, daleki od szablonu" (S. Mrozińska), grając np. Kirkora ("Balladyna") i Rodryga ("Cyd"); podobnie w Poznaniu, gdzie został szybko ulubieńcem publiczności, np. jako Jack Worthing ("Brat marnotrawny"), Mazepa ("Mazepa"), Wiktor ("Pan Jowialski"), Lord Darlington ("Wachlarz lady Windermere"). W 1924 rozpoczął ważny okres stałej współpracy z L. Schillerem; dla Schillera był "aktorem nieocenionym, spełniającym jego postulaty we wszystkich dziedzinach sztuki scenicznej: w wielkim dramacie romantycznym, w repertuarze neorealistycznym, a także we wszelkiego rodzaju śpiewograch. I do tego równorzędnym partnerem w dyskusjach teoretycznych, jednym z tych bardzo nielicznych, z którymi mistrz mógł się dogadać na gruncie intelektualnym" (L. Jabłonkówna). Z ról w Schillerowskich inscenizacjach wymienić należy takie, jak: Autolikus ("Opowieść zimowa", 1924) - "fascynujący swym groteskowym i poetyckim zarazem humorem" (L. Jabłonkówna), Achilles ("Achilleis", 1925) - "miał ładne momenty lirycznego zamyślenia, ale za mało w nim było bohaterstwa, za mało szaleńczej odwagi" (T. Kończyc), Nieznajomy ("Kniaź Patiomkin", 1925), Bożyszcze ("Róża", 1926), Pankracy ("Nie-Boska komedia", 1926), Kordian (1930), Gustaw-Konrad ("Dziady", 1932). Postać Liapkina-Tiapkina ("Rewizor", 1926) zagrał jako "małomiasteczkowego jakobina" (K. Irzykowski), a we współczesnej sztuce "Spór o sierżanta Griszę" (1931), był Griszą "żałosnym, głęboko wzruszającym w swej bezradności i opuszczeniu" (L. Jabłonkówna). Takie natomiast role, jak: Edward ("Podróż po Warszawie", 1924), Amant stosowny i Alfons potulny ("Bandurka", 1925), Edward ("Królowa przedmieścia", 1931), uważano za przykład znakomitego łączenia aktorstwa, tańca i śpiewu. W t. lwow. grał wiele ważnych ról, takich jak: Czarowic ("Róża"), Poeta ("Wesele"), Karol Moor ("Zbójcy"), Don Rodrygo ("Cyd"), Geniusz ("Wyzwolenie"), role tyt. w "Hamlecie", "Kordianie", "Księdzu Marku" J. Słowackiego; w Warszawie: Stefan ("Współczesne"), Piątek ("Człowiek, który był Czwartkiem"), Karenin ("Anna Karenina"); w T. Wołyńskim - Cyrano ("Cyrano de Bergerac"). Najważniejsze role powojenne to: w Warszawie w T. Polskim: Gdyralski ("Szkoła obmowy"), Apollon ("Oresteja"); w Olsztynie: Fantazy ("Fantazy"), Rejent ("Zemsta"), w warsz. T. Narodowym: Geniusz ("Wyzwolenie"), Abrezkow ("Żywy trup"), Kuba z Gorzejowy ("Słowo o Jakubie Szeli"), Firs ("Wiśniowy sad"), Starzec ("Kordian"), Achilles ("Kleopatra" CK. Norwida). W 1963 zagrał Przewoźnika ("Most"), w 1964 Gaunta ("Ryszard II"); w obu rolach uderzała "niezwykła prostota, zwięzłość i czystość środków wyrazu; owa powściągliwość i pozorna oschłość zewnętrznej ekspresji, pod którą wyczuwa się żar i burzliwość uczuć trzymanych na uwięzi. Poprzez nieliczne, mrukliwe i szorstkie wypowiedzi i poprzez skupione milczenie potrafi wyrazić cały dramat prymitywnego, ale wielkodusznego i pełnego godności, starego Przewoźnika; a w "Ryszardzie" monolog umierającego Gaunta był w jego ustach pozbawiony wszelkich cech retoryki, miał ton wysoki, ton autentycznego tragizmu - ton dziwnie współczesny" (L. Jabłonkówna). Owo wyczucie współczesności łączył z doskonałością warsztatową, z "nieskazitelnością rysunku aktorskiego, wyrazistością gestu i świetną dykcją, wspaniałym, pełnym głosem" (A. Grodzicki). W 1922 w warsz. t. Maska reżyserował z Schillerem widowisko baletowe "Pudło z zabawkami" (zapewne był to jego realizatorski debiut). Nawiązana wtedy współpraca trwała potem w T. im. Bogusławskiego i we Lwowie. Był nie tylko aktorem ale i "reżyserem, który jak mało kto inny pasował Schillerowi do roboty" (J. Szczublewski). Schiller uważał go, obok E. Wiercińskiego i W. Radulskiego, za jednego z "najbardziej utalentowanych i interesujących reżyserów młodego pokolenia", "którzy zaznaczyli wyraźnie swe stanowisko w walce z szablonem i szarzyzną" (cyt. za B. Frankowską). Z okresu tej współpracy wymienić należy: "Skalmierzanki" (Warszawa, 1924), "Złoty płaszcz" (Warszawa, 1925), "Różę" (Lwów, 1927), "Człowieka z teką" (Lwów, 1931). We Lwowie, za dyr. W. Horzycy przygotował dwadzieścia osiem prem., ważniejsze to: "Wilki w nocy" (1932), "Powrót Odysa" (1932; otrzymał nagrodę za reż. na konkursie z okazji dwudziestej piątej rocznicy śmierci Wyspiańskiego), "Cezar i Kleopatra" (1933), "Cyd" (1933), "Candida" (1934), "Panna Maliczewska" (1934), "Pigmalion" (1936), "Ciotunia" (1937). Uznanie jako reżyser zyskiwał nie tylko wtedy, gdy współpracował z wielkimi inscenizatorami, jak Schiller czy Horzyca, chwalono też np. "Hamleta" (Lwów, 1928), "Podhale tańczy" i "Sprawę Jakubowskiego" (1929), "Cyrana de Bergerac" (1939). Po wojnie reżyserował m.in. "Fantazego" (1947), "Zemstę" (1948), "Pannę mężatkę" (1953) i "Warszawiankę" (1957, gościnnie w Jeleniej Górze). Był reżyserem o łatwym i dobrym kontakcie z aktorami; miał pasję pedag., dbał "o rozwój młodego aktora w każdej roli" (H. Małkowska); kładł nacisk "zarówno na aktorską jak muzyczną i plastyczną stronę" realizacji (S. Mrozińska). Brał udział w audycjach radiowych i przedstawieniach telew. (m.in. grał Dziada w "Sędziach", Majora w "Fantazym", Kardynała w "Urzędzie"). W filmie debiutował w 1916 w Moskwie ("Wiry" wg H. Sienkiewicza). Po II wojnie świat., "dzięki swej wyrazistej, bardzo fotogenicznej twarzy, nieposzlakowanej dykcji i niezwykłej sprężystości gestu i postawy, które zachował do końca życia" (L. Jabłonkówna) grał z powodzeniem role chłopów i ludzi starych w kilku filmach pol., oraz w czeskim pt. "Romanca na trąbkę". Wypowiadał się również w publicystyce teatralnej. Napisał pamiętnik "Aktorski życiorys" i podręcznik gry aktorskiej (maszynopisy obu prac w IS PAN). Był czynnym działaczem ZASP-u. Zaraz po wojnie przez kilka kadencji był członkiem Zarządu Głównego. W 1967 wszedł w skład Kapituły Członków Zasłużonych SPATiF-ZASP.
Bibl.: Almanach 1967/68; Csató: Interpretacje; Fik: 35 sezonów; Gawarecka; Hist. filmu t. 2-4 (il.); Irzykowski: Recenzje; Jego siła; Kaszyński: Teatralia; Lorentowicz: T. Polski; Małkowska: Teatr; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Teatr 1918-39; Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; Mrozińska: Teatr wśród ruin (il.); S. Niewiadomski: Warszawa jakiej nie ma, Warszawa 1988 s. 323-327; Osiński: Repertuar; Schiller: Droga przez teatr; 75 lat T. Pol. w Poznaniu s. 408, 411, 412; Słonimski: Gwałt; Stokowa: Wyspiański; Szczublewski: Artyści i urzędnicy; Śliwina: Dzieje t. w Lublinie; Timoszewicz: "Dziady" (il.); WEP; Wilski: Szkolnictwo; Kur. Warsz. 1922 nr 219, 1924 nr 237, 1925 nr 318 (T. Kończyc), 1929 nr 251, 1930 nr 1, 196, 1931 nr 268, 1932 nr 355, 1937 nr 323, 1938 nr 27, 1939 nr 77; Pam. Teatr. 1967 z. 1 (wypowiedź S.), 1991 z. 3-4 s. 499-520 (Wspomnienia S.; il.); Polityka 1966 nr 34 (wywiad z S.); Teatr 1968 nr 7 (L. Jabłonkówna; il.); Współczesność 1968 nr 2 (B. Frankowska; il.); Życie Warsz. 1968 nr 2, 3 (A. Grodzicki); Afisze, programy, wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa; Afisze Uniw. w Poznaniu; Akta (tu fot.), ZASP; Archiwum powojenne J. Mrozińskiego (sygn. D.346-354 III), MTWarszawa; Archiwum S., IS PAN; Straus: Repertuar 1914-15; Wosiek: Teatry objazdowe; Wywiad z S., IS PAN, MTWarszawa (sygn. D.587 III).
Ikon.: J. Żebrowski: S. jako La Roche (Sztuka zdobywania szczęścia), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1956 nr 95; A. Stopka: Portret, karyk., rys., repr. Życie Lit. 1962 nr 40; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa, PWST Warszawa.
Film.: 1937 - Ułan księcia Józefa (f.); 1947 - Jasne łany (f.); 1954 - Pod gwiazdą frygijską (f.); 1956 - Cień (f.); 1957 - Ziemia (f); 1960 - Krzyżacy (f); 1961 - Ogniomistrz Kaleń (f.), Szczęściarz Antoni (f.); 1962 - O dwóch takich, co ukradli księżyc (f.); 1963 - Mam tu swój dom (f), Troje z lasu (f.); 1966 - Niekochana (f.); Fragm. materiałów film. z 1963, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TVWarszawa.
Nagrania: Role, recytacje - Arch. Dok. Mech., Pol. Nagrania, Red. Dok. Inf. PR.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994
