Osoby

KNAKE-ZAWADZKI Stanisław (15 VII 1858 lub 1859 Gostynin - 25 X 1930 Warszawa), aktor, reży­ser, dyr. teatru. Był ojcem - Karola Karlińskiego i -> Mariana Mariańskiego. Uczył się w gimn. w Warsza­wie. Debiutował prawdopodobnie ok. 1878 w zespole J. Teksla. Ok. 1880 wstąpił do szkoły dram. E. Derynga. Od 1 X 1881 do 2 II 1882 występował w t. krak., m.in. w rolach Krzyckiego ("Kościuszko pod Racławi­cami"), Margrabiego de Presles ("Dwie sieroty"). Następnie występował w zespole J. Grabińskiego, m.in. w Płocku i Kaliszu. Od listopada 1883 do lata 1887 należał do zespołu t. pozn., wraz z tym zespołem był na występach m.in. we Wrocławiu (1885) oraz w warsz. t. ogr. Alhambra (1886). W 1887 występował w Lubli­nie u J. Grabińskiego, potem w Puławach. W 1888 re­żyserował w warsz. t. ogr. Belle Vue (czerwiec) oraz grał w Lublinie, najpierw u H. Swaryczewskiego i K. Sarnowskiego (od 19 VIII), a następnie u L. Do­brzańskiego i J. Reckiego (od 24 XI). W lecie 1889 występował w warsz. t. ogr. Alhambra i Wodewil, a we wrześniu tego roku debiutował w t. lwow., gdzie wkrótce został zaangażowany i występował prawdo­podobnie przez cztery sezony. W 1893 debiutował w WTR: 28 IV w roli Uriela ("Uriel Akosta"), 7 V w roli Rotmistrza Kaniowy ("Miód kasztelański"), podobał się publiczności i krytyce, ale nie został zaangażowany. Od października 1893 do października 1899 należał do zespołu t. krakowskiego. W tym okresie często występował gościnnie: w 1895 w Lublinie (10-15 I), Łodzi (od 7 VIII) i Ciechocinku, w 1896 w zespole F. Felińskiego w Ciechocinku i Piotrkowie i u Cz. Ja­nowskiego w Łodzi (czerwiec), a w 1897 w Lublinie i Sosnowcu (maj). 1 X 1898 otworzył szkołę dram. w Krakowie przy ul. Garbarskiej. Był jej kierownikiem, wykładał naukę poprawnej wymowy, deklamacji i gry scenicznej. 22 I 1899 wystąpił gościnnie w WTR w roli Filipa Derblaya ("Właściciel kuźnic"). Od jesieni 1899 na jeden sez. zaangażował się do t. lwowskiego. Od 25 VIII 1900 do 22 X 1901 znowu występował w T. Miejskim w Krakowie. Od listopada 1900, przy współ­udziale grupy literatów, dziennikarzy, amatorów i wy­chowanków swojej szkoły dram. zaczął organizować w Krakowie T. Ludowy. Pierwsze przedstawienie odbyło się 8 XII 1900 w sali strzeleckiej przy ul. Lu­bicz; w styczniu 1901 grano krótko w sali Sokoła na Podgórzu, potem zespół wyjechał do Wieliczki i Tarno­wa, od 6 VII tego roku grał w tzw. Ujeżdżalni pod Kapucynami, a od 1 IX 1901 znowu na Podgórzu. W lutym 1902 K. na czele zespołu pn. "Tow. Teatru Ludowego" wyjechał na występy do Tarnowa i Nowe­go Sącza. Równocześnie jego starania o koncesję na otwarcie stałej sceny w Krakowie zostały zakończone pomyślnie - 31 III 1902 uroczyście zainaugurowano przedstawienia w sali przy ul. Krowoderskiej. W czerw­cu tego roku zespół wyjeżdżał także na występy do Wieliczki, a w sierpniu i wrześniu do Tarnowa, Bochni, Wieliczki, Rzeszowa i Przemyśla. Od 1 IX 1902 K. za­łożył przy T. Ludowym przygotowawczy kurs dram., chcąc wyrównać poziom młodego zespołu. Ponieważ T. Ludowy wkrótce znowu znalazł się bez budynku, K. w poł. listopada 1902 wyruszył z zespołem na występy do Tarnowa, Rzeszowa i Przemyśla, zaś w 1903 do Jasła, Krosna, Nowego Sącza (luty), Zakopanego, Stanisławowa i Złoczowa. Po ustąpieniu z dyr. T. Lu­dowego występował w lwow. T. Miejskim (od 18 X 1903 do 29 VI 1904), następnie w WTR (w czerwcu i lipcu 1905) oraz w Lublinie. Od stycznia do maja 1906 grał i reżyserował w Kaliszu u S. Cieszkowskiego; jako reżyser wystawiał m.in. sztuki S. Wyspiańskiego J. Żuławskiego, a także W. Szekspira i M. Gorkiego. Z zespołem kaliskim występował od czerwca 1906 w Wilnie. W tymże roku zamierzał wyjechać na go­ścinne występy do Pragi, Pilzna, Belgradu i Sofii, ale projekt ten nie został zrealizowany. Od stycznia do maja 1907 występował z własnym zespołem w mia­stach zaboru ros. (m.in. we Włocławku). W maju tego roku występował gościnnie w Dąbrowie Górniczej, w 1908 prowadził zespół w Tomaszowie Mazowieckim (marzec), a w lipcu został przyjęty do zespołu drama­tu WTR, w którym (z przerwami) pozostawał do 1920 (także po przekształceniu w T. Miejskie). Wyjeżdżał często na gościnne występy: w 1909 do Kijowa, w sez. 1909/10 do Lublina, w sez. 1912/13 otrzymał rocz­ny bezpłatny urlop i występował w T. Polskim w Wilnie, a potem (z zespołem wil.) w Petersburgu; w 1915 w Kaliszu i Łodzi, w lutym 1917 w Łodzi, w kwietniu 1919 w T. Powszechnym w Krakowie. Był też w tym okresie na gościnnych występach we Lwo­wie. W 1918 wraz z J. Śliwińskim i T. Rolandem był członkiem zarządu Zrzeszenia Artystów T. Rozma­itości. W początku października 1919 występował z własnym zespołem m.in. w Radomiu, na sez. 1919/20 powrócił do T. Rozmaitości. W 1920 był w wojsku i występował w t. frontowym pod kier. K. Karlińskiego, m.in. w Równem, Żytomierzu i Kijowie, od sierpnia 1920 do końca 1921 w t. plebiscytowym na Śląsku. W 1922 grał w T. Miejskim w Bydgoszczy, w listopadzie tego roku występował gościnnie w Grod­nie. Od 1923 grał i reżyserował w T. Miejskim w So­snowcu, a w sez. 1926/27 kierował tym teatrem. W jesieni 1924 występował gościnnie w Lublinie. W listopadzie 1927 grał w Płocku rolę Gospodarza ("Wesele"). Potem wycofał się ze sceny i zamieszkał w Schronisku Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie. Żoną jego była Maria z Mańkowskich. Był aktorem o wyjątkowo dobrych warunkach ze­wnętrznych i głosowych: wysoki, o pięknej męskiej twarzy, dużych oczach i harmonijnych rysach; ,,głos o tonie iście spiżowym, postawa Apollina z rzeźby Fidiasza, a wyraz oczu zwłaszcza w chwilach uniesie­nia wstrząsał nieraz widownią do najwyższego stopnia'' (H. Cudnowski). Warunki te, temperament aktorski i inteligencja predestynowały go do ról z wielkiego repertuaru, przede wszystkim bohaterskich i tragicz­nych. Za najlepsze w opinii współczesnych uchodziły role tyt. w "Otellu" i "Urielu Akoście" oraz rola Wojewody ("Mazepa"). Grał także takie role jak: Wojewoda ("Kon­federaci barscy"), Ekdal ("Dzika kaczka"), Shylock ("Kupiec wenecki"), Chłopicki ("Warszawianka"), Wilhelm Henszel ("Woźnica Henszel"), Jan ("Fantazy"), Korniłow ("Tamten"), Karol Moor ("Zbójcy"), Prezydent ("Intryga i miłość"), Wernyhora ("Wesele"). Grywał także z powodzeniem role komediowe; sukcesy odnosił zwłaszcza jako "za­maszysty i pełen animuszu" Rotmistrz Kaniowa ("Miód kasztelański"), a także jako Cześnik ("Zemsta"); doskonałe były role Zagłoby ("Zagłoba swatem") i Księcia Radzi­wiłła ("Górą Radziwiłł"). Podobno nie lubił systematycz­nej pracy, a i pamięć miał słabą. Często więc bywał krytykowany za brak pogłębienia psychologicznego odtwarzanych postaci i za nieopanowanie pamięciowe roli. "Rolom jego brakło czasami głębszego prze­myślenia, improwizował, ale nie zawsze szczęśliwie. Wynagradzał częściowo te niedociągnięcia wyjątkowy­mi warunkami, jakimi wyposażyła go natura" - pisał P. Owerłło. Spotykał się także z zarzutem szablonowości w grze oraz zbytniego liryzmu. W późniejszym okresie "był dla sztuki zobojętniały" (A. Grzymała-Siedlecki), zepsuty powodzeniem lekceważył aktorstwo wkładając wiele sił i czasu w swoje hobby - majster­kowanie i konstruowanie modeli mechanicznych. Pasją jego było popularyzowanie t. w małych ośrod­kach. Sam bardzo często występował na prowincji i to również na terenach wcześniej przez t. pol. nie odwie­dzanych, dlatego też częściej grał w różnych zespołach objazdowych, a niezbyt długo na dużych scenach. Wg własnej relacji zawędrował aż do Wrocławia, Berlina, Moskwy, Petersburga, Odessy, Kijowa, Charkowa, Czernihowa, Pskowa, Rewia, Rygi, Se­wastopola, Batumi, miast Zagłębia Donieckiego, Czerniowiec, Raciborza, Opola i wielu miast Śląska (aż poza Odrę). Doceniał znaczenie t. popularnego, do­stępnego dla szerszej publiczności - był założycielem i wytrwałym kierownikiem pierwszego stałego t. ludo­wego w Krakowie. Duże zasługi położył także jako pedagog; wykładał m.in. w 1910-12 w Szkole Apli­kacyjnej. Interesował się filmem. W 1911-28 wystąpił w ośmiu filmach, a w 1911 reżyserował jeden z pierw­szych pol. filmów fabularnych "Sąd Boży" wg "Sędziów". W 1930 opublikował szkic "O sobie" (Scena Polska 1930 nr 18, przedruk we "Wspomnieniach aktorów").
Bibl.: Banaszkiewicz, Witczak; Bar: Dzieje t. krak. s. 123, 147, 149-156, 177; Cudnowski; Czempiński: Teatry w Warszawie s. 204-206 (il.); Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski; Kaszyń­ski: Dzieje sceny kaliskiej; Olszewski: Z kronik teatr.; Ordyńska s. 20-54; Owerłło; Pajączkowski: Teatr lwow.; Pepłowski: Teatr we Lwowie II; PSB XIII (E. Szwankowski); Wspomnie­nia aktorów (il.); EMTA 1889 nr 303, 318, 1893 nr 499, 502, 1899 nr 4; Ilustr. Prz. teatr. 1921 nr 42/43 (il.); Afisze, IS PAN; Mika; Straus: Repertuar 1914-15, 1915-16.
Ikon.: S. Janowski: K.-Z. jako Gen. Horn (Tamten), akw., 1898 - MHKraków; Fot. pryw. i w rolach - Arch. m. Kra­kowa i woj. krak., IS PAN, MTWarszawa, SPATiF, zb. S. Dąbrowskiego.
Film.: 1928 - Pan Tadeusz.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973