Maciej Każyński
KAŻYŃSKI, Kaziński, Maciej (1767 - 29 III 1823 Wilno), aktor, śpiewak, dyr. teatru. Był mężem -> Marii K., ojcem -> Dionizego K. oraz kompozytora Wiktora K. Wg L.A. Dmuszewskiego występował już w 1785 w T. Narodowym w Warszawie. W 1786-87 występował w zespole A. Mierzyńskiego w Lublinie; brał także udział w występach zespołu w Dubnie i Lwowie. Od 1787 do występów w Warszawie w 1791 brak o nim dokładnych danych; podobno pracował jako urzędnik w Piotrkowie, bezpośrednio zaś przed przybyciem do Warszawy występował wg Dmuszewskiego w Krakowie (wraz z K. Owsińskim). W 1791 grał w T. Narodowym w Warszawie (od 29 V; wg afisza był to debiut K. w Warszawie: "nowy aktor Kaziński wystąpi pierwszy raz [...] zaczynając swą karierę na tym stołecznym teatrze"); śpiewał wówczas partię Żołnierza ("Żołnierz czarnoksiężnik, czyli Uczta diabelska") i Kapitana Don Erkole ("Dla miłości zmyślone szaleństwo"). W 1793 występował również w t. warsz. (17 I w roli Susceptowicza w "Szkole obmowy"). Potem występował w Grodnie; w 1793 w antrepryzie D. Morawskiego, a po jego wyjeździe, z własnym zespołem. W 1794 grał (wg Dmuszewskiego) przez pewien czas w warsz. T. Narodowym, następnie wyjechał do Lwowa. Od marca 1794 występował we Lwowie w zespole D. Morawskiego (wg niektórych źródeł sam prowadził tam także niewielki zespół), a od stycznia 1795 do 1798 (był tu jeszcze w marcu 1798) w antrepryzie W. Bogusławskiego. Wg Dmuszewskiego już w 1797 K. był dyr. t. w Mińsku Litewskim i w tym samym roku występował z zespołem w Moskwie ("gdzie dawszy siedem reprezentacji polskich odniósł wielkie korzyści"); informacja wydaje się jednak przedwczesna (odnosi się zapewne do okresu 1802-05). W 1798-1801 grał w zespole D. Morawskiego w Wilnie. Następnie zorganizował własny zespół, z którym w 1801 występował stale w Grodnie, a w 1802-05 w Mińsku Litewskim; w sez. letnich odwiedzał z zespołem inne miasta na Litwie i Białorusi, m.in. Grodno (1803), Witebsk (1805), Biesienkiewicze (1805), Chotów (1805) oraz Moskwę (1803). Od listopada 1805 (przejąwszy zespół po M. Morawskiej) do 1816 był dyr. t. w Wilnie (prawdopodobnie z wyjątkiem okresu od jesieni 1810 do jesieni 1811, kiedy to wg niektórych opracowań jedynie Morawska prowadziła t. w Wilnie; wg innych natomiast w sez. 1810/11 kierowała ona własnym zespołem, występującym w Wilnie niezależnie od zespołu K.). Podczas dyrekcji w Wilnie wyjeżdżał także z zespołem na występy, m.in. do Witebska (1806), Połocka (1806, 1807), Mitawy (1809, 1811), Rygi (1809, 1811,1814), Lipawy(1809,1814), Zelwy(1815), Białegostoku (1815) oraz do Petersburga (1807; "dał kilkanaście reprezentacji polskich, między którymi najbardziej podobały się "Krakowiaki"). Sam występował gościnnie 21 i 31 X oraz 27 XI 1815 w warsz. T. Narodowym (grał Kapitana - "Bracia niezgodni", Szewca - "Szewc, czyli Żony przemienione", Kokla - "Henryk VI na łowach") oraz 2, 6 i 9 XII 1816 w t. lwow. (grał Leara - "Król Lear", Imbira - "Łgarz", Nadyra - "Nadyr, król perski"). Po 1816 K. ustąpił z dyr. t. wil. i uczestniczył tylko w zyskach jako właściciel budynku teatr., (sceną zarządzało tow. aktorów). Ok. 1820 próbował zorganizować na nowo własną antrepryzę, ale bez powodzenia. W t. wil. występował do 1822, potem wycofał się ze sceny. Był autorem sztuki "Ojcu ojczyzny jego wdzięczne dzieci". Trzykrotnie żonaty; drugą żoną była aktorka Maria z Krajewskich, trzecią Anna z Koczyków. Był aktorem cenionym za użyteczność, ale ganionym za "gminność", przesadę, zadufanie w sobie; "Każyński gra oficerów, komicznych intrygantów, polskich wietrzników, roztrzepanych młodzieńców, głupich kochanków, komicznych służących, swawolników; szczególnie dobrze gra rezonerów, należy sobie tylko życzyć, aby przestał wierzyć, że lwowska publiczność lubi przesadę" ("Allgemeines Europaeisches Journal" Brno, kwiecień 1796). Z początku występował przede wszystkim w operach, gł. komicznych; śpiewał basem, m.in. Bartola ("Cyrulik sewilski"), Bucefalla ("Wiejskie śpiewaczki") ; poza tym grał m.in. Dominika ("Taczka occiarza"), Morgala ("Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale").
Bibl.: Bernacki: Teatr; Bogusławski: Dzieje T.N. s. 89, 138; Dąbrowski: Aktorowie; Estreicher: Teatra; Got: Na wyspie Guaxary; Miller: Teatr i muzyka na Litwie (il.); PSB XII (Z. Wilski); Pepłowski: Teatr we Lwowie I s. 20, 22, 77; Riabinin: Teatr w Lublinie; Rocz. t. we Lwowie 1816 s. 20; Rocz. T. N. 1815 s. 16; Rulikowski: Teatr na Litwie s. 23, 25, 26, 31-33,40-43,46, 51, 53, 54, 58; Simon: Dykcjonarz; Skibiński: Pamiętnik; Szwankowski: Teatr Bogusławskiego; Teatr Narodowy 1765-94; Witkowski: Świat teatr, (il.); Kur. warsz. 1823 nr 137; Pam. teatr. 1966 z. 1-4 (J. Got s. 278, 316, 336, 337).
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973
