Osoby

OSIŃSKI Ludwik (24 sierpnia 1775 Kock na Podlasiu – 27 listopada 1838 Warszawa), dyr. teatru.

Był synem Jana Osińskiego, zagonowego szlachcica, i Barbary z Markowskich, mężem Rozalii Bogusławskiej. Uczył się w szkole pijarskiej w Opolu Podlaskim (wg F.S. Dmochowskiego w Łomży, wg innych źródeł w Radomiu). Potem wstąpił do nowicjatu u pijarów i odbywał dalsze studia w klasztorze pijarskim w Szczuczynie. Wg Dmochowskiego wstąpił w 1794 do wojska, wg K. Koźmiana „całą rewolucję 1794 r. przesiedział w Szczuczynie”.

Uwolniony od ślubów zakonnych, po ostatnim rozbiorze osiadł w Warszawie, gdzie utrzymywał się z pracy lit. i nauczycielskiej. Pisał wprawdzie niewiele, jednak wybredny smak, stanowczość sądów, uzdolnienia i zalety towarzyskie wnet uczyniły z O. jeden z autorytetów literackich Warszawy. W 1799 opublikował tom wierszy. W 1801–05 współpracował z „Nowym Pamiętnikiem Warszawskim”. W 1801–07 prowadził z K. Wolskim pensję; tu wykładał również język pol. i literaturę. W 1801 należał do założycieli Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk, od 1802 był jego członkiem, w 1804–14 sekretarzem. Jako wychowawca R. Sołtyka odbył z nim w 1805 kilkumiesięczną podróż do Włoch i Francji.

W czasach Księstwa Warszawskiego był kolejno urzędnikiem Dyrekcji Sprawiedliwości, generalnym sekretarzem Ministerstwa Sprawiedliwości, pisarzem Sądu Kasacyjnego. W 1809–10 redagował „Pamiętnik Warszawski”. W 1814 wszedł w skład Rządu Tymczasowego. W 1818–30 wykładał na Uniw. Warsz. literaturę porównawczą, najpierw jako zastępca prof., potem prof. zwyczajny, w 1830 został dziekanem Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych. Od 1806 wolnomularz, doszedł do stopnia VII zajmując od 1810 różne stanowiska we władzach Wielkiego Wschodu, aż do likwidacji wolnomularstwa w 1821. W 1830–31 był współredaktorem „Kuriera Polskiego”. W 1831 stanął na czele powstańczej Rady Municypalnej. Po upadku powstania powołany na stanowisko referendarza Rady Stanu, pracował w Wydziale Wyznań i Oświecenia Publicznego.

Związki z teatrem

Pierwsze związki z t., który go fascynował, zadzierzgnął jako pisarz. Można przypuszczać, że niektóre z anonimowych recenzji, publikowanych w 1801–05 w „Nowym Pamiętniku Warszawskim”, wyszły spod jego pióra. W 1802–03 drukował recenzje w „Gazecie Warszawskiej”, w 1809–10 w „Gazecie Warszawskiej” i „Pamiętniku Warszawskim”. W tych pismach dał się poznać jako zdecydowany wróg preromantyzmu, którego przejawy krzewiły się w t. Bogusławskiego. Nowym prądom, napływającym z Niemiec, przeciwstawiał franc. klasycyzm, popularyzując w Polsce jego estetykę i dorobek repertuarowy. Zapewne już na schyłku XVIII w. rozpoczął pracę nad przekładami Alzyry Voltaire'a i trzech tragedii Corneille'a. Wszystkie cztery wystawiał Bogusławski w swoim t. poczynając od 1800.

Entuzjastycznie ocenione z racji swojego stylu, zwłaszcza gdy chodzi o Cyda, przekłady klasycznych tragedii ostatecznie utwierdziły stanowisko O. w kołach lit., a zarazem mocniej związały go z Bogusławskim. Nie podzielał on w zupełności poglądów O., jednak liczył się z nim, a przez pewien czas nawet manifestacyjnie popierał jego program. W 1802 obaj wzięli udział w zorganizowanym przez Sołtyków amatorskim przedstawieniu Horacjuszy; O. grał wówczas Młodego Horacjusza. Był to jedyny jego występ na scenie, wysoce niefortunny. Znany z pięknej deklamacji, ale „mały, pękaty”, jak pisze K. Koźmian, a do tego „czupurny”, O. śmieszył u boku „podżyłej” pani Sołtykowej stając się tematem szyderczych paszkwilów. Ważniejszy okazał się jego związek z córką Bogusławskiego, Rozalią, wybitną aktorką, z którą zaręczył się w 1806 wiążąc się jeszcze ściślej z rodziną dyrektora. Latem tego roku Bogusławski powierzył mu kierownictwo zespołu na czas letniej wyprawy do Poznania, a w końcu roku zamówił u niego okolicznościowy dramat, który wystawiono w T. Narodowym na powitanie Napoleona (cesarz oglądał ten utwór na drugim przedstawieniu, 18 stycznia 1807).

W czasach Księstwa Warszawskiego kariera urzędnicza odsunęła O. od teatru.Tylko od czasu do czasu repertuar zbogacał się jeszcze jego przekładami. 1 maja 1808 ożenił się z Rozalią Bogusławską, ale na jego żądanie żona wycofała się ze sceny.

Dopiero po klęsce Napoleona ponownie zainteresował się t. i postanowił go przejąć z rąk swego teścia, który nie mógł liczyć na przychylność nowych władz, a w ostatnich latach swej działalności katastrofalnie się zadłużył. O. odkupił wówczas od niego ruchomości teatr., (umowę z Bogusławskim zawarł w tej sprawie 11 maja 1814), a kapitał na ten cel zdobył zakładając tow. akcyjne, które odtąd miało utrzymywać T. Narodowy. Sam nie miał gotówki, jednak zdołał przekonać akcjonariuszy, że jako właściciel ruchomości wnosi do tow. równowartość czterech akcji (na ogólną liczbę dziesięciu). Po kilku latach spłacił pozostałych akcjonariuszy. W ten sposób, nie wykładając ani grosza, stał się właścicielem majątku teatr., i samodzielnym antreprenerem. Przedstawienia rozpoczął 10 lipca 1814 wznawiając Łaskę imperatora.

Naczelną władzą t. była wówczas Dyrekcja Rządowa, uprawniona do ogólnego nadzoru za cenę rocznej subwencji. O. należał jednak do dyrekcji, a jako antreprener był faktycznym kierownikiem przedsiębiorstwa, mając do pomocy dwóch reżyserów: B. Kudlicza i L.A. Dmuszewskiego. W skład dwudziestoosobowego zespołu wchodziło wielu wybitnych aktorów, m.in. Bogusławski, Kudlicz, J. Ledóchowska, M. Szymanowski, A. Żółkowski. Uzupełniano go później wybitnymi aktorami prowincjonalnymi (m.in. K. i W. Aszpergerowie, I. Werowski) lub utalentowanymi debiutantami (m.in. A. Nacewiczówna, T. Palczewska, L. Panczykowski, W. Piasecki, L. Żuczkowska). W repertuarze znajdowały się zarówno utwory dram., jak i operowe; od 1817 zaczęto kompletować zespół baletowy. Kierownictwo muz. sprawowali: J. Elsner (do 1824) i K. Kurpiński. Przyszłych aktorów kształciła Szkoła Dramatyczna, w której O. wykładał język pol. i literaturę. Na zewnątrz poczynania t. wspierała krytyka, od 1815 zorganizowana w regularne tow., które wspólnie sygnowało swe recenzje kryptonimem X. (Prezes Dyrekcji, J. Lipiński, był również prezesem Tow. Iksów, starannie ukrywającego przed publicznością swój skład.)

Latem 1816 O. gruntownie wyremontował gmach teatr. i przystąpił do realizowania swych zamierzeń repertuarowych, usuwając z repertuaru wiele popularnych dram na korzyść klasycznych tragedii, pol. i obcych. W pierwszym sez. tego „ostrego kursu” grano w T. Narodowym dwanaście tragedii, w tym siedem nowych (m.in. Ludgardę). W drugim sez. – dziesięć, w tym pięć nowych, a między nimi Barbarę Radziwiłłównę A. Felińskiego, powszechnie uznaną za arcydzieło. Innowacjom repertuarowym towarzyszyła energiczna działalność Iksów, którzy zachęcali aktorów do respektowania klasycznych reguł i pouczali publiczność. W ferworze walki zganiono wówczas samego Bogusławskiego, który poczuł się tym niesłychanie upokorzony, a znając powiązania krytyki z t. był bliski zerwania ze swoim zięciem. Ich wzajemne stosunki polepszyły się dopiero po kilku latach.

Po dwóch sez., uważanych za rozkwit pol. klasycyzmu, „ostry kurs” uległ załamaniu, ponieważ publiczność nie wykazała większego zainteresowania dla nowego programu. O. musiał wówczas wrócić do wystawiania dram i zaczął się bardziej troszczyć o efektowną inscenizację, w czym pomagali mu dwaj sprowadzeni w 1818 Francuzi: dekorator L. Courtin i baletmistrz L. Thierry (ten stanął również na czele nowo utworzonej szkoły baletowej). Cenzura, stale zaostrzająca się po 1818, podcięła ostatecznie rozwój tragedii. Natomiast istotną zdobyczą repertuaru tych lat były pierwsze komedie Fredry (Pan Geldhab, 1821; Zrzędność i przekora, 1822; Mąż i żona, 1823; Pierwsza lepsza, 1824). Na występy gościnne wyjeżdżał wówczas T. Narodowy do Poznania (1817, 1823, 1824), Kalisza (1823, 1824) i Płocka (1823, 1824). 30 czerwca 1825 O. wycofał się z antrepryzy, którą na dwa lata przejęło zrzeszenie aktorów.

Wrócił do t. w 1827, ale w zupełnie zmienionych warunkach. Tego roku władze zakupiły od niego majątek teatr., i narzuciły T. Narodowemu organizację, która dość samodzielną dotychczas instytucję całkowicie podporządkowała rządowi. Szczegółowe zarządzenia w tej sprawie weszły w życie 1 lipca 1827. O. otrzymał wówczas stanowisko dyr., ale władzę, i tak ograniczoną przez nowe przepisy, musiał dzielić z L.A. Dmuszewskim. Faktycznym władcą t. był szef żandarmerii, A. Rożniecki, prezes Dyrekcji Rządowej od 1821.

W działalności teatr. O. był to już okres schyłkowy. Pod rządami Rożnieckiego T. Narodowy stracił dawny rozmach i nie odzyskał go nawet podczas powstania listopadowego. Po upadku powstania O. zachował jeszcze tytuł dyr. do 1833, odsuwany jednak od spraw t. przez nowego prezesa, J. Rautenstraucha. Wyrazem jego poglądów na stosunki, jakie podówczas w t. panowały, jest zachowany we fragmencie „obraz sceniczny” pt. Pierwsza reprezentacja.

Bibliografia

B. Korzeniewski: „Drama” w warszawskim Teatrze Narodowym podczas dyrekcji L. Osińskiego, Warszawa 1934; Nowy Korbut V (tu bibl.); Pudełek: Warsz. balet romantyczny; E. Szwankowski: Teatr Narodowy na przełomie lat 1814–1815, Warszawa 1968, odb. z Sarmatia artistica, Księga pamiątkowa ku czci prof. W. Tomkiewicza, Warszawa 1968.

Ikonografia

G.F.A. Taubert: Portret, gwasz, miniatura, ok. 1800 – MNWarszawa; S. Kurczyński: Portret (Posiedzenie Towarzystwa Szaradzistów w mieszkaniu L.A. Dmuszewskiego), akw., 1807 – MNWarszawą; S. Marszałkiewicz: Portret, gwasz, miniatura, ok. 1810 – MNWarszawą; A. Brodowski: 2 Portrety, olej, ok. 1820 – MNWarszawą: J. Sokołowski: Portret, karyk., akw., 1822 – Muz. im. Mickiewicza Warszawa; R. Fleck (zakład lit. J.V. Fleck): Portret, lit. – Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin), MNWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Rościsław Skręt, Ludwik Osiński h. Junosza w: Polski słownik biograficzny, t. 24, Warszawa 1979 [wersja online]