Gajane
Balet armeński w 4 aktach. Libretto: Konstantin Dierżawin; muzyka: Aram Chaczaturian; choreografia: Nina Anisimowa (Boris Ejfman); scenografia: Natan Altman (Henri Poulain); kostiumy: Tatiana Bruni.
Prapremiera: Perm 9 XII 1942, zespól ewakuowanego z Leningradu Teatru im. Kirowa.
Premiera polska: Łódź 21 XI 1975, Teatr Wielki.
Osoby: Gajane, młoda kołchoźnica - Natalia Dudinska (Ewa Wycichowska); Armen, jej brat - Konstantin Siergiejew (Marek Skuratowicz); Giko, mąż Gajane - Boris Szawrow (Kazimierz Wrzosek); Aisza, młoda Kurdyjka, ukochana Armena - Nina Anisimowa; Kazakow, dowódca oddziału straży granicznej -
Michaił Michajłow; Nune, przyjaciółka Gajane - Feja Balabina; Karen, jej ukochany - Nikołaj Zubkowski; kołchoźnicy i kołchoźnice, dywersanci, żołnierze straży granicznej, pasterze kurdyjscy, żołnierze rosyjscy, ukraińscy i gruzińscy.
Akcja rozgrywa się w górskiej okolicy Armenii.
Akt I. Dolina w przygranicznym rejonie Armenii, w dali pasmo gór. W kołchozie "Szczęście" odbywa się zbiór bawełny; w pracy bierze udział Gajane i jej brat Armen (taniec bawełny). Młodzież przekomarza się wesoło (żartobliwy taniec Nune i Karena). Nie pracuje tylko mąż Gajane, Giko, znany z lenistwa i opieszałości. I teraz, korzystając z przerwy na posiłek, namawia Gajane, by porzuciła pracę. Między Armenem i Giko dochodzi do sprzeczki. Na widok nadchodzącego patrolu straży granicznej Giko ucieka. Kołchoźnicy witają żołnierzy, a dziewczęta wręczają im kwiaty. Dowódca patrolu Kazaków, zachwycony urodą Gajane, daje jej różę. Po odejściu patrolu wraca jednak Giko i znów nakłania żonę do porzucenia pracy w kołchozie, ale oburzeni kołchoźnicy wypędzają natręta.
Akt II. Wnętrze domu Gajane i Giko. Przyjaciółki Gajane starają się ją pocieszyć i uspokoić (taniec dziewcząt). Nieoczekiwanie Giko okazuje skruchę i pozornie stara się odzyskać zaufanie żony i przyjaciół. Po ich odejściu Gajane usypia dziecko (kołysanka). W tym czasie Giko wpuszcza do domu trzech nieznajomych mężczyzn. Są to dywersanci, przybyli z obcego kraju. Gdy Gajane usiłuje odwieść Giko od współpracy z nimi, mąż odtrąca ją brutalnie i wychodzi z nieznajomymi.
Akt III. Osada pasterska Kurdów w górach. Przybywa tu Armen, by spotkać się z ukochaną Aiszą (taniec Aiszy, taniec Kurdów, duet Armena i Aiszy). Niespodziewanie zjawiają się trzej nieznajomi, którzy rzekomo zbłądzili szukając przejścia w górach. Ich zachowanie budzi podejrzenia i Armen wysyła jednego z pasterzy, by zawiadomił straż graniczną. Sprowadzony patrol pod dowództwem Kazakowa aresztuje dywersantów. Tymczasem w dali rozjarza się łuna pożaru. To palą się magazyny w kołchozie, podpalone przez Giko za namową dywersantów. Gdy wszyscy biegną na pomoc do kołchozu, uciekającego Giko zatrzymuje Gajane. Szamocząc się z nią, rozwścieczony Giko zadaje żonie cios nożem. Przybyła straż zatrzymuje przestępcę.
Akt IV. Odbudowany po pożarze kołchoz "Szczęście". Z okazji święta plonów kołchoźnicy goszczą u siebie żołnierzy Rosjan, Ukraińców i Gruzinów, a także straż graniczną i Kurdów. Kazakow z radością wita wyleczoną z ran Gajane (adagio Gajane). Łączy ich miłość, którą dopiero teraz mogą sobie wyznać (duet Gajane i Kazakowa). Podczas tej uroczystości ogłoszone są też zaręczyny Aiszy z Armenem i Nune z Karenem. Balet kończy się divertissement, na które składają się: "taniec różowych dziewcząt" i Nune, taniec starych mężczyzn i kobiet, gruzińska lezginka, rosyjski pierieplas, tańce armeńskie, taniec z szablami i ukraiński hopak.
Powstanie baletu "Gajane" poprzedziło skomponowanie przez Chaczaturiana muzyki do baletu w 3 aktach z apoteozą, pod tytułem odpowiadającym nazwie kołchozu - "Szczęście", libr. G. Owanesjan, wystawionego w sierpniu 1939 w Erywaniu, w Teatrze Opery i Baletu im. Spiendiarowa, chor. I. Arbatow, sc. S. Aładżałow. Akcja baletu rozgrywa się w armeńskim kołchozie, gdzie żegnano powołanych do wojska mężczyzn. Jeden z nich, Armen, zostaje ranny w górach w potyczce z dywersantami. Na wieść o tym do strażnicy przybywa Karinę, narzeczona Armena. Po jego wyzdrowieniu odbywa się w kołchozie wesele młodej pary. Balet ten został w ZSRR ostro skrytykowany.
W 1940 Chaczaturian napisał na zamówienie Teatru im. Kirowa w Leningradzie nowy balet, wykorzystując w znacznej części muzykę baletu "Szczęście". Założeniem ideowym baletu "Gajane" jest ukazanie braterstwa narodów ZSRR. Libretto stanowi jakby fragment kroniki z życia jednej z Republik. W szeroko rozbudowanych scenach rodzajowych wykorzystany jest folklor armeński i kurdyjski. Muzyka, oparta na melizmatyce wschodniej, zawiera stylizowane formy tańców ludowych, pieśni przy pracy, piosenek żartobliwych, lirycznych, obrzędowych i epickich. Motywy folklorystyczne kompozytor wzbogaca środkami harmonicznymi i kolorystycznymi. Stosując charakterystykę postaci za pomocą motywów przewodnich, wprowadza liczne intonacje bohaterskie i fanfarowe związane z postaciami męskimi, liryczne motywy Gajane i groźny, złowieszczy temat Giko. Pod względem choreograficznym balet "Gajane" był próbą połączenia tańca klasycznego z elementami folkloru armeńskiego i kurdyjskiego.
W inscenizacji B. Ejfmana treść "Gajane" odbiegała znacznie od pierwszej wersji libretta. Ejfman przedstawił syntezę konfliktu władzy z ludzkim dążeniem do wolności i szczęścia. Prowadzony dwutorowo konflikt eksponuje bunt kaukaskich górali przeciwko bezwzględnemu Władcy (K. Knol) oraz dramat syna Władcy, Giko, mającego dokonać wyboru między synowską lojalnością a porywem serca do Gajane, związanej z ruchem wyzwoleńczym. Zwycięstwo górali okupione jest śmiercią Giko i tragedią Gajane. Spektakl ten pokazany był przez zespół Teatru Wielkiego w Łodzi na występach w Skopje V 1977, Czechosłowacji IX 1977, Lipsku X 1977 i RFN II 1978.
Balet "Gajane" wystawiany był w wielu teatrach ZSRR, m.in. 26 IV 1957 w Teatrze Wielkim w Moskwie w nowej wersji choreograficznej W. Wajnonena w leningradzkim Teatrze Małym 9 XII 1972, chor. B. Ejfman, sc. Z. Arszkuni, w obs. T. Fesenko, W. Ostrowski, A. Sidorów (wersja przekazana Teatrowi Wielkiemu w Łodzi); chor. N. Kasatkina i W. Wasiljow, sc. W. Klementiew, 1977, Moskiewski Balet Klasyczny, w obs. N. Daniłowa i S. Isajew. Balet ten wystawiało również wiele teatrów w krajach Europy Środkowej.
Opracowywano go także w formie jednoaktowej "Suity" "Gajane", jak np. chor. A. Cziczinadze, sc. M. Sokołowa, Moskwa 1972, Teatr im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenki, "Suita" "Gajane", chor. J. Waslowski, sc. S. Bąkowski, Teatr Muzyczny w Gdyni 28 IV 1970, sol. K. Dąbrowicz, J. Wasłowski, L. Panowicz.
W całości natomiast balet "Gajane" wszedł również do repertuaru Opery Bałtyckiej w Gdańsku 26 XI 1977, chor. W. Gałstjan, sc. M. Awecisjan i R. Elibekjan, w obs. W. Tillert (Gajane), J. Jakimiak (Armen), J. Jakubowski (Giko), E. Napiórkowska (Nune) i J. Sidorowicz (Karen).
Na Zachodzie realizowano też "Gajane" w układach różnych choreografów. Do fragmentów muzyki "Gajane" G. Skibin opracował balet "Jeniec kaukaski" (zob. balety wg Puszkina - "Miedziany Jeździec"), w całości zaś: chor. I. Keres, dek. Ph. Blessing, kost. A. Schmidt, Wiesbaden 18 XI 1972, Ballett des Hessischen Staatstheaters, chor. H. Kramer, sc. S. Karafyllis, Norymberga 11 I 1974, Opera.
Z innych utworów A. Chaczaturiana wystawiano jako balet suitę symfoniczną do dramatu M. Lermontowa "Maskarada", chor, A. Leontiewa, sc. S. Fernandez, Hawana 25 XI 1971, Ballet Nacional de Cuba, w obs. M. Garcia, O. Salgado, Ch. Alvarez i H. Guffanti.
Premiera "Maskarady" odbyła się również w Polsce: Warszawa 21 III 1979, Teatr Wielki, libr. wg Lermontowa S. Stawicz, chor. W. Gruca i Z. Rudnicka, sc. L. Jankowska, w obs. B. Rajska (Nina), M. Andrzejczak (Arbienin), S. Szymański (Pan N.), R. Smukała (baronowa Strahl), W. Wołk-Karaczewski (książę Zwiezdicz).
A. Chaczaturian jest też autorem baletu "Spartakus".
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie