Opera w 5 aktach, libretto: kompozytor wraz z grupą przyjaciół-literatów: Bachturinem, Szachowskim, Szirkowem, Gedeonowem, Kukolnikiem i Markiewiczem, wg poematu Aleksandra Puszkina.
Prapremiera: Petersburg 27 XI 1842.
Osoby: Swietozar, wielki książę kijowski - bas; Ludmiła, jego córka - sopran; Rusłan, rycerz kijowski - bas-baryton; Ratmir, książę chazarski - alt; Farłaf, rycerz z kraju Wikingów - bas; Gorisława, niewolnica Ratmira - sopran; Finn, dobry czarownik - tenor; Naina, zła czarownica - mezzosopran; Bojan, pieśniarz - tenor; Czarnomor - rola niema; lud ruski, Persowie.
Akcja rozgrywa się na Rusi w czasach przedhistorycznych.
Akt I. Na zamku kijowskiego księcia Swietozara odbywa się huczna uroczystość zaślubin książęcej córki Ludmiły z dzielnym rycerzem Rusłanem. Stare obrzędowe pieśni wprowadzają słuchacza w świat dawnej Rusi. Wśród gości weselnych ogólnej radości nie podziela tylko młody władca plemion chazarskich, Ratmir, oraz Farłaf, rycerz z północnego kraju Wikingów. Każdy z nich bowiem pragnąłby sam poślubić piękną Ludmiłę. Stary śpiewak Bojan w proroczym natchnieniu intonuje pieśń, w której przepowiada przyszłe losy obojga narzeczonych. Weselny orszak ma już odprowadzić młodych do małżeńskiej komnaty, gdy wtem grom uderza w środek dziedzińca, światła gasną, gęsty tuman ogarnia świat. Gdy mrok na powrót się rozjaśnia, okazuje się, że młoda narzeczona Rusłana zniknęła bez śladu. Zatrwożony Swietozar wzywa rycerzy, by ruszyli na poszukiwania, i obiecuje uroczyście oddać swą córkę temu, kto ją zdoła odnaleźć i przyprowadzić z powrotem. Na wezwanie księcia zgłasza się pierwszy Rusłan, a w ślad za nim Ratmir i Farłaf, w których serca na nowo wstąpiła nadzieja.
Akt II. Odsłona 1. Samotnie jedzie na swym rumaku zrozpaczony Rusłan, szukając ukochanej Ludmiły. Na drodze swej spotyka pochylonego nad księgą siwobrodego starca. To mądry czarownik Finn, który wyjaśnia Rusłanowi, iż sprawcą porwania Ludmiły jest złowrogi czarnoksiężnik Czarnomor; opowiada też Finn Rusłanowi dzieje swego życia i miłości do młodej i pięknej Nainy, która okazała się złą czarownicą.
Odsłona 2. Uparty Farłaf nie ustaje w poszukiwaniach Ludmiły. Zabłąkawszy się w leśnej głuszy, spotyka drobną, pomarszczoną staruszkę o niesamowitym spojrzeniu. Czując, iż ma do czynienia z nieczystą siłą, Farłaf trzęsie się ze strachu. (Jego przerażenie oddaje muzycznymi środkami aria ujęta w formę ronda - jeden z najświetniejszych fragmentów w całej operze.) Staruszka jednak, a faktycznie czarownica Naina, obiecuje mu dopomóc do zwycięstwa nad rywalem i odzyskania Ludmiły.
Odsłona 3. Rusłan, podążając drogą wskazaną przez Finna, trafia na rozległe pole, całe usiane kośćmi poległych wojowników (aria "Hej pole, pole!"). Wśród rozrzuconej broni rycerz znajduje potężną kopię i tarczę. Nieoczekiwanie dostrzega przed sobą olbrzymich rozmiarów ludzką głowę, która oddycha i chrapie potężnie przez sen. Nieustraszony Rusłan próbuje ją zbudzić - rozzłoszczona tym głowa, krzycząc jednocześnie wielu głosami, potężnym dmuchnięciem usiłuje odrzucić go daleko. Lecz silny i zręczny rycerz nie daje się odtrącić i z kopią w ręku atakuje niesamowitego przeciwnika. Ugodzona przezeń głowa toczy się po polu, a w miejscu, gdzie poprzednio leżała, Rusłan dostrzega ukryty dotąd miecz. Przypasuje go i wyrusza w dalszą drogę.
Akt III. Czarownica Naina, pamiętając o przyrzeczeniu danym Farłafowi, stara się powstrzymać młodego księcia Ratmira w jego poszukiwaniach. Wznosi na jego drodze mur i wyczarowuje spod ziemi wspaniały zamek, a w nim prześliczne dziewczęta. Pojawia się też porzucona przez Ratmira piękna niewolnica Gorisława i w słowach pełnych bólu opowiada o swojej nieszczęśliwej do niego miłości. Nadjeżdża zmęczony Ratmir. Pragnie zatrzymać się na nocleg, lecz pełne czaru śpiewy i tańce pięknych mieszkanek zamku sprawiają, że nie może zasnąć. Oczarowany rycerz zapomina o Ludmile i nie poznaje Gorisławy. W zamku pojawia się również Rusłan. I on pod urokiem dziewcząt zapomina o Ludmile. Sytuację ratuje niespodziane pojawienie się Finna, który niweczy złe czary Nainy. Czarodziejski zamek znika, Rusłan, Ratmir, Gorisława i Finn ulatują na cudownym dywanie w dalszą drogę.
Akt IV. Ludmiła pędzi smutne życie w państwie straszliwego Czarnomora. Tajemnicze głosy obiecują jej wciąż nowe radości i rozkosze, lecz nic nie jest w stanie odwieść Ludmiły od myśli o rodzinnym Kijowie i tęsknoty za Rusłanem. W otoczeniu wspaniałego orszaku pojawia się sam Czarnomor ("Marsz"),
rozpoczynają się tańce, będące pierwszą, choć jeszcze skromną próbą wykorzystania w europejskiej muzyce artystycznej oryginalnych cech wschodniego folkloru. Zabawę przerywają dźwięki rogu zwiastujące przybycie Rusłana, który wzywa Czarnomora do boju. Czarnoksiężnik przyjmuje wyzwanie; na Ludmiłę zsyła tymczasem głęboki sen.
Obydwaj walczący w straszliwym starciu unoszą się w powietrze. Mieczem swym odcina Rusłan Czarnomorowi długą brodę, w której ukryta była jego czarnoksięska siła. Po zwycięstwie śpieszy wraz z Ratmirem i Gorisława do Ludmiły, którą niestety znajdują uśpioną - żadna ludzka siła nie jest w stanie jej przebudzić. Rusłan zabiera śpiącą dziewczynę i śpieszy na powrót do Kijowa.
Akt V. Odsłona 1. Zapadła noc. Wszyscy posnęli, jedynie towarzyszący Rusłanowi Ratmir czuwa nad Ludmiłą. Lecz zła Naina, podkradłszy się pod obóz, zsyła sen i na Ratmira, wówczas zaś wezwany przez nią Farłaf zabija śpiącego Rusłana i uwozi Ludmiłę. Ratmir budzi się i zrozpaczony wzywa Finna. Dobrotliwy czarownik kropi martwe ciało Rusłana "żywą wodą". Rany zabliźniają się - rycerz wstaje żywy i zdrów.
Odsłona 2. Farłaf przywiózł Ludmiłę do ojca, ale nie potrafi obudzić jej z czarodziejskiego snu. W ślad za Ludmiłą podąża do Kijowa wiedziony przez Finna Rusłan. Ujrzawszy go z daleka, Farłaf nie czeka na spotkanie, lecz przerażony widokiem rywala, którego przecież sam uśmiercił, umyka czym prędzej. Rusłan triumfalnie wstępuje na zamek. Jego pocałunek budzi uśpioną Ludmiłę. Radości nie ma końca i wszyscy obecni zgodnym chórem sławią wierną miłość obojga narzeczonych.
Dwa dzieła Glinki - "Iwan Susanin" oraz "Rusłan i Ludmiła" - stały się zaczątkiem narodowej opery rosyjskiej, której rozwój osiągnął później szczyt w twórczości Borodina, Musorgskiego, Czajkowskiego i Rimskiego-Korsakowa. Przeniosły one na grunt muzyki rosyjskiej idee dwóch zasadniczych kierunków nurtujących w twórczości operowej europejskiego romantyzmu. "Iwan Susanin" charakterem swym wyrasta ze stylu francuskiej wielkiej opery historycznej, "Rusłan i Ludmiła" zaś reprezentuje kierunek baśniowo-fantastyczny, którego kolebką były Niemcy. Nie brak zresztą w tym dziele także wpływów opery włoskiej. Najważniejszą jednak cechą "Rusłana i Ludmiły" jest nader silnie podkreślony element narodowy. Wynika on z treści, charakteru występujących postaci, z faktu, że rozpoczynają i kończą operę ludowe obrzędy weselne; zaznacza się także i w muzyce, w której niezależnie od wszystkich obcych wpływów ogromną rolę odgrywają intonacje (nie cytaty) rosyjskich melodii ludowych i tak typowa dla rosyjskiego folkloru "przemienność" rytmu.
Źródło: Przewodnik Operowy, Józef Kański, PWM 1997
Ukryj streszczenie