Artykuły

"Bawią się i skreślają w teatrze Fortynbrasa - pisał w studium o "Hamlecie" Stanisław Wyspiański - zbierają się czym prędzej i nie patrzą, jak on na zamek Hamletów wchodzi, nie słuchają go, jak mówi."

Kim jest młody królewicz norweski? Wiemy tyle, że jego ojca zabił w pojedynku stary Hamlet; że sposobiąc się do odzyskania ziem zabranych przez Danię, naraził się na represje stryja; że wreszcie z wyprawą wojenną pociągnął na Polskę.

I jeszcze - ten kawałek, którego "nie posłuchał" reżyser "Hamleta" telewizyjnego:

"Niech czterech dowódców

Złoży Hamleta, jako bohatera,

Na wywyższeniu, niewątpliwie bowiem

Byłby był wzorem królów się okazał

dożywszy berła (...)

Każcie dać ognia z dział".

W osiemnastowiecznej przeróbce Schroedera, grywanej po całej ówczesnej Europie - u nas z niej właśnie przekładał "Hamleta" Bogusławski - Fortynbras nie występuje, jako "wcale do zdarzenia Hamletowego nie należący". Wiele innych jeszcze zmian porobił Schroeder w tragedii; "zbliżył on ją znacznie - pisze Bogusławski - do dramatycznych przepisów i zachowawszy wszystkie prawdziwe jej piękności, wiele szkodzących onym uchybień rozsądnie poprawił". Oto i doktryna do dziś w użyciu. Cóż on tam rozsądnie poprawił? Ano, na przykład i Laertes, i sam Hamlet nie giną - "zbrodnia tylko odnosi karę..."

Nowsi interpretatorzy dla naszego bohatera łaskawsi: a to napiszą, że jest on w oczach Hamleta jednym z niewielu sprawiedliwych, a książę, umierając, przekazuje mu losy Danii "z poczuciem dobrze spełnionego obowiązku". "Może Fortynbras urzeczywistni to, czego nie dokonał Hamlet?", zapyta inny. Dla Boya "konszachty z Fortynbrasem" to na scenie - niewdzięczny balast, niemniej za kulisami stanowi intrygujące, polityczne tło wydarzeń. Napisano także wcale niedawno, że o scenariuszu "Hamleta" rozstrzyga właśnie Fortynbras... W przedstawieniu warszawskim sprzed piętnastu laty - Adam Hanuszkiewicz grał wtedy Hamleta - "Fortynbrasem był chłopak młody, krzepki i zmienny": takim zapamiętał go ówczesny recenzent. Po wielkim dramacie ludzi, którzy chcieli "naprawiać świat albo tylko uratować siebie" - ten zadowolony młodzian przychodzi na gotowe: "Uprzątnijcie te trupy. Teraz ja będę waszym królem".

Fortynbras wreszcie, jako jeszcze jedna perspektywa na "Hamleta", dopełnienie losu Hamleta do psychologicznego uniwersum. Dopiero wraz z nim, obok niego, książę duński staje się bohaterem prawdziwie tragicznym. Jeśli przed prawie dwustu laty pewien Niemiec uznał, że ta tragedia "w rozwiązaniu swym uchybia moralnego celu", karząc śmiercią tak niewinne, jak i występne osoby - inny, nieco bardziej zasłużony, zauważył przecież, iż "Szekspir chciał wystawić wielki czyn włożony na duszę, która do czynu tego nie dorosła".

Jeśli zaniechanie działania jest winą Hamleta, tym bardziej Fortynbras staje się w dramacie niezbędny; dopiero fakt, że ktoś, czyja wola jest czysta, popada w winę, stanowi jądro zjawiska tragiczności, powie znacznie później Max Scheler. Więc ktoś, kto przede wszystkim działa nim nabierze wątpienia, dla kogo szaleństwem byłyby słowa Hamleta: "nic nie jest samo przez się złem albo dobrem, myśl tylko w jedno lub drugie je przemienia" - ktoś taki potrzebny jest chyba w tej sztuce?

Bo "wszystko jest zgodne z całością w tym dramacie" - to raz jeszcze Wyspiański. Ale i to prawda, że zniesie ten dramat wiele. Widzieliśmy świeżo, jak zniósł zabiegi podobne do Schroederowyeh niczym dwie krople wody, i jeszcze dość miał siły ożywczej... Ale ów Schroeder i inni przed nim i po nim tym jeszcze bronić się mogą, że nie mieli pod ręką strof "Trenu Fortynbrasa" Herberta:

"...Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie

wybrałeś część łatwiejszą efektowny sztych

lecz czymże jest śmierć bohaterska wobec

wiecznego czuwania

(...) Żegnaj książę czeka na mnie projekt

kanalizacji

i dekret w sprawie prostytutek i żebraków

muszę także obmyślić lepszy system więzień

gdyż jak zauważyłeś słusznie Dania jest

więzieniem

Odchodzę do moich spraw..."

Skądinąd, kiedy nie ufa się Szekspirowi, dlaczego by wierzyć współczesnemu poecie?