Teatr filologa
Piszący te słowa jest filologiem, adresuje je głównie nie do filologów, jednakże chciałby zacząć od "filologicznego" właśnie skomentowania tytułu książki Jerzego Axera "Filolog w teatrze". Jaki mianowicie filolog i jaki teatr? Filolog jest klasyczny - Jerzy Axer jest profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, głównie choć nie jedynie latynistą, uczniem Kazimierza Kumanieckiego, którego pamięci poświęcił niedawno (w książce "W kręgu wielkich humanistów" pod red. I. Bieżuńskiej-Małowist) charakterystykę godną tego wielkiego filologa, jakiej niejeden uczony od swych uczniów nigdy się nie doczeka, bo pisaną i z wielkim, serdecznym przywiązaniem i ze wspaniale wyważonym osądem osiągnięć i możliwości zmarłego Mistrza. Ale Jerzy Axer jest także "dziedzicznie obciążony" teatrem jako syn Erwina Axera (któremu tom ten poświęca). Jest teatrologiem wykładającym w PWST w Warszawie na Wydziale Reżyserii. Spośród innych spraw, którymi się zajmuje i przejmuje, nie można także i przy omawianiu obecnej książki pominąć bardzo głęboko traktowanego umiłowania przyrody i jej "czynnego" znawstwa. Więc troje w jednym: filolog- teatrolog-ekolog - trzy punkty widzenia, mogące umożliwić inne, plastyczniejsze oglądanie rzeczy, zwykle z jednej tylko pozycji oglądanych.
Tyle o filologu, czyli w etymologicznym przekładzie "miłośniku słowa pisanego", A teatr? Jeśli i tu pamiętamy grecką etymologię tego tak pojemnego wyrazu, zdamy sobie sprawę, że może tu iść o coś więcej niż spektakl teatralny, że "teatr rzeczywisty" można dopełnić wielu jeszcze rodzajami widowisk, że jego "sceną" może stać się także i cyrk,
i amfiteatr, i sala sądowa, i wreszcie ogromne theatrum wyobraźni już nie pokazanej, ale pomyślanej w kategoriach ogromnego widowiska.
Określenie treści książki wypada dopełnić jej formą. Składa się ona z dwudziestu studiów i szkiców niewielkich rozmiarów, ale zawsze o klarownej treści i precyzyjnym toku wywodu, podzielonych na część grecko-łacińską i polską! Prace te nie natrętnie, ale pewnie i wyraziście komponują się w całość, której wymowę odczytalibyśmy, może z pewnymi uproszczeniami, jako ukazanie tego, co przynosi, co nrzynieść może tradycyjny warsztat filologiczny w powiązaniu z nowoczesnym oglądem dzieł dawnych dla zrozumienia teatru i dramatu w ogóle, a dramatu antycznego w szczególności, jak takie metody mogą dla nas ten teatr ożywić, jak nagle i zaskakująco ukazać jego ciągłą aktualność, tak często zapoznawaną po prostu przez brak klucza, którym jest historyczne oglądanie kultury.
Zebrane tu studia są owocem wieloletnich rozważań i refleksji, dyskusji prowadzonych w różnych kręgach, na spotkaniach specjalistów, wielokrotnie też analizowanych na seminariach bądź filologicznych, bądź teatroloicznych, których atmosferze i temperaturze daje dojść autor do głosu w swoich wywodach, co też stanowi jeden ze smaków tej książki. Nie ukrywa swojego warsztatu, ale nim nie nuży i nie przytłacza. Mamy więc do chwili bieżącej doprowadzoną bibliografię zagadnień, zorientowani jesteśmy w iście humanistycznych podróżach i kontaktach naukowych Axera z wszystkimi ważniejszymi centrami filologicznej Europy, nie poskąpiono czytelnikowi czasem i barwnego, i sympatycznego szczegółu z tych warsztatowych trudów.
Autor pisze pięknie, jasno, świetnym literackim językiem, nie wstydząc się zaangażowania uczuciowego w pracę naukową, nieraz z delikatnym humorem, choć nigdy nie "wdzięczy się" do czytelnika. Przy lekturze tej książki wciąż nawraca uparta myśl, że tak właśnie powinna wyglądać współczesna filologia klasyczna, jeśli nie ma być przeznaczona wyłącznie dla samych filologów klasycznych.
Każde z zamieszczonych w tej książce studiów przynosi wynik oryginalny i nowy, a wszystkie wyniki składają się na nowatorski obraz dawnego teatru: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Menander, Plaut, Cycero, Seneka, dramat jezuicki, Słowacki, Norwid, Mickiewicz, Sienkiewicz, Strindberg... Doprawdy, filolog i to klasyczny ma co robić w teatrze i to nie tylko klasycznym, a omawiana książka jest żywym, zaskakującym świadectwem nieustającej potrzeby starej filologii w nowej, nie - w wiecznej humanistyce.
Jerzy Axer: "Filolog w teatrze". Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991.
Jerzy Łanowski jest profesorem filologii klasycznej w Uniwersytecie Wrocławskim, badaczem dramatu antycznego, autorem najnowszego polskiego pełnego przekładu tragedii Eurypidesa.
