„Reminiscencje” Józefa Szajny
„Reminiscencje” — taki tytuł nosi prezentowana po raz pierwszy w Warszawie, w Galerii Współczesnej — wystawa twórczości plastycznej znanego scenografa, reżysera i malarza Józefa Szajny.
Ekspozycja obejmuje główne dziedziny twórczości artysty — oglądamy tu obrazy (technika mieszana) z lat 1962-68, projekty scenograficzne (technika mieszana, collage) z okresu 1962-65, fotogramy realizacji scenicznych, układy przestrzenne i układy przedmiotów. Zasadniczym walorem wystawy jest, że pokazuje ona najbardziej charakterystyczne cechy warsztatu twórczego Szajny, a układ ekspozycji został tak pomyślany, aby ukazywał to, co łączy wszystkie te prace, ich jednorodność emocjonalną i wyobrażeniową.
W obrazach Józefa Szajny dostrzegamy te same czynniki, które są tak charakterystyczne dla jego projektów scenograficznych — artysta kojarzy elementy czysto malarskie i realne, często pospolite rzeczy, przedmioty. Z chropowatego, jakby gęstego, ruchliwego tła pełnego gruzłowatych i gładkich powierzchni — występują zarysy postaci lub ich fragmenty, ułamki przedmiotów, materiały takie, jak: gips, drewno, szmaty, skóry. Formy i konkrety zyskują tu określony sens — stają się symbolami ludzkiego istnienia, losu.
Projekty scenograficzne Szajny — to jakby frapujące, samoistne dzieła plastyczne, sugestywne wizje poetycko-malarskie. Niewiele mają wspólnego z grafiką użytkową, technicznymi projektami — informacją dla teatralnych pracowni.
Wreszcie — osobna, największa część wystawy: „Reminiscencje 1939-45”, dzieło o najbardziej wstrząsającej wymowie. „Reminiscencje” — to jakby epitafium poświęcone pamięci artystów krakowskich aresztowanych w 1942 r. i wysłanych do obozu w Oświęcimiu, skąd niewielu powróciło. Jest to tzw. układ przestrzenny złożony z rozmaitych przedmiotów, rekwizytów, płaskich sylwet, dokumentalnych fotografii i powiększonego pisma — spisu obozowego. Wszystko to są realia, związane z tematem obozowej tragedii artystów — ale układ nie jest wyłącznie ilustracją tematu. Jest wielką metaforą. Kompozycję otwiera obozowa fotografia głowy starego rzeźbiarza Ludwika Pugeta, widoczna poprzez wykrój — puste miejsce po tym człowieku: zamykają ją zgrupowane na kształt cmentarnych krzyży stalugi na tle olbrzymiej obozowej listy nazwisk krakowskich artystów. Przestrzeń wypełniają malarskie i rzeźbiarskie rekwizyty, przedmioty przypominające obozowy koszmar, abstrakcyjne sylwety ludzkich popiersi i pustych miejsc — wykrojów po nich. Całość wymową swoją przekracza granice tragicznej faktografii. Jest w „Reminiscencjach” ton niepokoju i tragizmu. Jest przypomnienie i ostrzeżenie.
Dodajmy jeszcze parę słów o autorze tych prac. Józef Szajna, ur. w 1922 roku w Rzeszowie — żyje i pracuje w Krakowie. Lata okupacji spędził w obozach koncentracyjnych Oświęcimia i Buchenwaldu. Studiował na wydziale scenografii i grafiki w krakowskiej ASP. Szajna był współtwórcą awangardowego teatru w Nowej Hucie. W latach 1963-66 jego dyrektorem i kierownikiem artystycznym. Przedstawienia teatralne w jego reżyserii i scenografii były niejednokrotnie wystawiane na międzynarodowych festiwalach teatrów. Obecnie Józef Szajna jest reżyserem i scenografem w Teatrze Starym w Krakowie, współpracuje z wieloma teatrami w Polsce. Brał udział w wielu polskich i międzynarodowych ekspozycjach scenografii teatralnej, jego dzieła plastyczne prezentowane były na licznych wystawach indywidualnych i zbiorowych w kraju i za granicą. Prace Szajny — laureata, wielu nagród — znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Teatralnego w Warszawie, Muzeum w Rzeszowie, w zbiorach prywatnych w kraju i za granicą.
