Józef Szajna w warszawskiej Zachęcie
W Krakowie w reprezentacyjnym lokalu wystawienniczym przy placu Szczepańskim, a następnie w Warszawie w Zachęcie - ogromna liczba zwiedzających obejrzała wystawę prac Józefa Szajny. Artysty, fascynującego, czasem szokującego swoimi pracami malarskimi, graficznymi i scenograficznymi, a będącego równocześnie reżyserem, autorem scenariuszy teatralnych i teoretykiem teatru.
Nie tylko jego sztuka, ale i on sam ma już swą legendę. Łączono charakter jego dzieł z przeżyciami, jakich musiał doznać będąc więźniem osadzonym w oświęcimskiej celi śmierci. Faktem jest, że podczas wojny nie mając jeszcze dwudziestu lat był członkiem ruchu oporu, a następnie więźniem obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu i Buchenwaldzie.
Po wojnie, po studiach na krakowskie ASP, pracuje w tejże uczelni i wkrótce otrzymuje nominację profesorską. Następne zainteresowanie swoje kieruje ku teatrowi. W Nowej Hucie, w Teatrze Ludowym działa jako reżyser, kierownik artystyczny, a następnie dyrektor tejże placówki. Współpracuje z różnymi teatrami Krakowa, Katowic, Wrocławia, Warszawy oraz zagranicznymi. W roku 1971 obejmuje dyrekcję Teatru Klasycznego w Warszawie przekształcając go w Centrum Sztuki - Teatr Galerię i pracuje tu przez 10 lat.
JÓZEF SZAJNA stale bierze udział w różnych wystawach krajowych i zagranicznych oraz w międzynarodowych festiwalach teatralnych. Uczestniczy m.in. w konferencjach rozpatrujących nowy sens sztuki i teatru. Zajmuje się zagadnieniami teatru organicznego i jego narracji wizualnej. Otrzymał ogromną liczbę nagród i odznaczeń polskich i obcych. W roku 1975 teatr przy Slavic Cultural Center w Port Jefferson (St. Nowy Jork) nazwano imieniem Józefa Szajny.
Artysta ze swoją sztuką wędrował po teatrach i galeriach omalże wszystkich kontynentów. Szczególny rozgłos uzyskał wielką przestrzenną kompozycją stworzoną w 1969 r. pt. "Reminiscencje", którą ogląda się będąc pośród niej, wchodząc między eksponaty. Rzecz ta składa się z dużej ilości opustoszałych stalug malarskich. Kto widział w pracowni bezużytecznie stojące gromady stalug, wie jaki stwarzają one dominująco smutny nastrój. Szajna dołączył do starych stalug fotografie krakowskich artystów zamordowanych w Oświęcimiu. Obok, na podłodze spiętrzył zniszczone obuwie nasuwające widzowi proste skojarzenia z butami oświęcimskich ofiar.
"Reminiscencje", które są bardzo współczesnym, pięknym epitafium, zwróciły uwagę na dorobek artystyczny i teoretyczny Szajny.
W roku 1974 powstał jego spektakl autorski pt. "Dante", ze scenariuszem opartym na motywach "Boskiej Komedii". To przedstawienie (obok zresztą innego, również autorskiego pt. "Replika") ugruntowało w świecie opinię Szajny jako awangardowego twórcy sztuki teatralnej i parateatralnej.
Józef Szajna, który w gruncie rzeczy tworzy wyłącznie autorskie spektakle, świadomie i nieświadomie tropi ślad współczesnego człowieka i jego los. Ślad pozostawiony w strzępach odzieży, w nadpalonej fotografii czy w zniszczonym meblu. W twórczości Szajny w pewnych momentach sprzęty przenikają człowieka, uzupełniają go często - wyręczają. W każdym dziele tego artysty, jakby ważą się szale wartości ludzi i przedmiotów.
OBSERWUJĄC na przestrzeni szeregu lat tę dziwną i niewątpliwie obsesyjną sztukę, widać, jak artysta coraz bardziej rozwarstwia, rozwłóknia rzeźbiarską formę - podobnie jak i teksty sztuk teatralnych, a równolegle także i swoje własne, młodzieńcze pytania, przerażenia.
Szajna sprawia wrażenie, że swoją sztuką chce zmonumentalizować dramatyczne, bezsilne wołanie do całego świata. Język jego wołania jest artystycznie skomplikowany, jakby pośpieszny i częściowo zakamuflowany. Jednak wrażliwość przeciętnego widza (nie tylko europejskiego) sprawia, że przesłanie Szajny ma silną nośność. Mowa jego sztuki obolałej wojną dobrze jest odbierana - nie tylko jako intrygujące dzieła awangardowe.
