Artykuły

Są sztuki, o których się mawia, że aktorskie. Kryje się w tym określeniu niejasny przydźwięk lekceważenia. Przynajmniej w dzisiejszej epoce, przyzwyczajającej nas coraz częściej do tego, że atrakcyjność teatru mierzyć należy w kategoriach reżyserskiej fantazji. Sztuki aktorskie to takie, w których reżyser niewiele ma do zmieniania, wobec czego aktorzy muszą je po prostu zagrać. Po prostu zagrać - odwykliśmy od zrozumienia ogromu zadań, jakie zawierają się w tym pospolitym stwierdzeniu. Aktorska myśl i aktorski instynkt dają przecież czasami znać o swej twórczej wadze. I możemy wówczas zachwycać się finezyjnością znaczeń, jakie aktor - twórczy aktor! - potrafi przeprowadzić przez ciąg wypowiadanych przez siebie zdań. Barwa słów oddaje bogactwo wewnętrznych przeżyć, słowa wsparte są spojrzeniem, grymasem ust, drgnieniem ręki, wstrzymanym bądź przyśpieszonym krokiem. Suma tych detali buduje nam postać. I dopiero porównanie całościowego rysunku ze wspomnieniem, jak to daną rolę grał aktor inny, pozwala zachwycić się rolą oglądaną. Pozwala ocenić jej oryginalność, pozwala zrozumieć istotę zjawiska, które - jakże niesłusznie! - zwykliśmy czasem nazywać sztuką odtwórczą: aktorstwa.

Jan Świderski gra Szambelana w "Głupim Jakubie" Rittnera. Poprzednicy akcentowali w tej roli starczy despotyzm, odpychającą śmieszność, kabotynizm. Świderskiego fascynuje w tekście Rittnera dramat samotności ludzkiej. Nie usprawiedliwia swego bohatera, nie skreśla z jego charakterystyki rysów odrażających, w scenie zalotów Szambelana do pięknej Hanki nie waha się nawet zastosować farsowej jaskrawości: choćby wówczas, gdy z podagryczną sztywnością ruchów szuka rozpaczliwie po ziemi okularów, co mu spadły akurat w chwili emfatycznych wyznań miłosnych. Ale tego farsowego zalotnika umieszcza Świderski w sferze tragicznej. Sam wśród niby-ludzi. Bo na tytuł człowieka nie zasługuje tu ani rozegzaltowana siostra (gra ją soczyście Krystyna Borowicz), ani pajacowaty szwagier (wzbogacił go o operetkową szarmanterię Bogdan Baer). Na tytuł człowieka nie zasługuje również Hania. Ta rola prowincjonalnej gąski, co rzuca ukochanego, by sprzedać się starcowi, ma bogate tradycje interpretacyjne. Anna Seniuk nie zostawia - inaczej, niźli jej znakomite poprzedniczki - swej bohaterce pozoru dziewczęcej naiwności, nie ma tu uczuć bezradnych, wahań, oporów. Seniuk nie pokazuje na scenie procesu narastającej demoralizacji psychicznej, jej Hania od początku wie, o co gra. I gra bez skrupułów. Nawet bez pozorów. Stawką jest majątek Szambelana. Skryta za tym parawanem będzie sobie mogła potem zorganizować szczęście. Z dotychczasowym ukochanym bądź z innym. Czy zresztą w tym spektaklu Jakub jest jeszcze ukochanym Hani? Dopuściła go do funkcji kochanka - to wszystko. Dopóki wierzy, że Szambelan uzna go za swego syna, dodaje do pocałunków czułe spojrzenia Kiedy wierzyć przestała, zadowala się samymi pocałunkami. Można by powiedzieć, iż podobne ustawienie roli Hanki- oddramatyzowuje ją, gdyż proces przemian zastąpiony został jednolitą plamą barwną. Tak, ale nie Hanka jest bohaterką przedstawienia. I nie Jakub, który w tym spektaklu ostał się naprawdę Głupim Jakubem. Nie tylko z racji tytułu jakim Rittner ozdobił sztukę, a który do tej pory bywał zazwyczaj tytułem dwuznacznym: głupi, bo oszukany, ale przecież dobry, uczciwy, zapalny. Tutaj Jakub jest jedynie prostodusznym nader, który wierzy we wszystko, co mu mówią, a obiektywny sens sytuacji wymyka się jego uwadze. Tak też gra swą rolę Andrzej Seweryn: jest niezbyt poradnym młodzieńcem, rozwierającym oczy ze zdziwienia, kiedy otoczenie robi mu świństwa. Ale też nie jest to spektakl o tragedii Jakuba. To spektakl o tragedii ludzi opuszczonych. I usiłujących zakłamać własna tragiczną samotność. Spektakl o Szambelanie.

Sztuka aktorska, sugestywne role. I jakże umiejętnie wycieniowane, skontrastowane, wzbogacające się nawzajem, pracujące jedna na drugą. To już działał reżyser. Okazuje się, że w sztukach aktorskich prymat jego myśli obowiązuje nadal.