Artykuły

"Straciłem rację moralną, dlatego biję" - mówi Wa-cław, jeden z bohaterów najnowszej premiery na Scenie 61 w Teatrze Ateneum w Warszawie.

Chodzi o "Pornografię" Witolda Gombrowicza, powieść, która po raz pierwszy pojawia się na scenie. Autorem adaptacji i reżyserem spektaklu jest Andrzej Pawłowski, a rzecz przygotowana jest jako przedstawienie dyplomowe Wydziału Reżyserii PWST w Warszawie.

"Pornografia", która ukazała się w 1960 r. nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu, i za którą jej autor otrzymał doroczną nagrodę literacką, w Polsce wywołała niegdyś sporo nieporozumień (jak choćby lekceważący sąd Artura Sandauera, czy nazwanie utworu przez Michała Głowińskiego "powieścią pikarejską"). W komentarzu do "Pornografii" Gombrowicz na-pisał: "Bohater tej powieści, Fryderyk, jest Krzysztofem Kolumbem, wyruszającym na odkrycie lądów nieznanych. Czego szuka? Tej właśnie nowej poezji i nowej piękności, utajonych pomiędzy dorosłym a chłopcem".

Bo opozycja: dorosłość - młodość, i wszelkie relacje, uwarunkowania, konsekwencje z nią związane są naczelną ideą utworu.

Miejscem akcji jest polski dwór mieszczański w czasie II wojny światowej, do którego przybywają dwaj "starsi" panowie i spotykają dziewczynę i chłopca, którzy - zdaniem przybyszy - przeznaczeni są dla siebie. Łączy ich bowiem seks, o czym sami na razie nie wiedzą. Witold i Fryderyk, których korci to i podnieca, starają się młodym ów seks uświadomić, poprzez aranżowanie sprzyjających sytuacji łącznie z zabójstwem Siemiana, członka organizacji podziemnej walczącej z Niemcami, który załamał się i może zdradzić. Czyn ten przerasta możliwości dorosłych, świadomych tego czym jest śmierć. To samo morderstwo - według Witolda i Frydery-ka - dokonane ręką Karola jest lżejsze, "chłopięce", bowiem młodość, "siedemnastoletnia lekkość" odbiera wagę zbrodniom, grzechom. Jest nieodpowiedzialna. Poniekąd unierzeczywistnia. Fryderyk wciąga w tę zbrodnię także Henię, bo przecież nic tak bardzo nie łączy, jak wspólny grzech.

Według autora "Pornografii", dorosły jest niesympa-tyczny zarówno dla samego siebie, jak i dla innego dorosłego. Zatem czują do siebie odrazę, a to co ich może połączyć, to wspólne odurzenie urokiem młodości. Bo przecież młodość to piękno, żywotność, umiejętność przemiany. Młodość to "lekkość" pozwalająca poddać się cudzej woli. Młodzi: Henia i Karol są więc niezbędną siłą aktywizująca dla dwóch do-rosłych: Fryderyka i Witolda. "Człowiek zstępujący może nawiązać z życiem tylko poprzez istotę wstępującą, dora-stającą, albowiem życie zawsze jest wschodzące" - napisał w "Dzienniku" Gombrowicz.

Jest w tym spektaklu konfrontacja świata masek i mitów, jest - po trosze - analiza modelu struktury społecznej, jest symboliczny upadek tradycyjnych wartości i kultury, deprecjacja małżeństwa i religii. Jest intryganctwo narratorów - "reżyserów-manipulantów". Bo jest to, przede wszystkim, przedstawienie o manipulacji.

Ten świetny spektakl, choć nierówny (szczególnie drugi akt jakby nieco "siadł" - może bardziej refleksyjny, za to mniej sceniczny) zrealizowany jest inteligentnie. Swoją jakość artystyczną przedstawienie, w dużej mierze, zawdzięcza doskonałej kreacji Jerzego Kamasa w roli Fryderyka, głównego sprawcy wszystkiego (perwersyjność w każdym słowie, geście, a nawet milczeniu). Szkoda, że drugi bohater utworu, a właściwie pierwszy - Witold (w wykonaniu Marka Lewan-dowskiego), pod względem aktorskim chwilami tylko staje się partnerem Fryderyka.

Na uwagę zasługuje także Marian Opania w roli Siemiana, któremu "odwaga w strach się przemieniła"; Jan Kociniak (grający ziemianina), upozowany na "Dziadka" Piłsudskiego, którego konterfekt wisi na ścianie; Ewa Wiśniewska jako Amelia, którą "chuć" zaprowadziła w zaświaty; Tadeusz Chudecki w roli Józka Skuziaka, "chłopaka młodego, ze wsi, może analfabety..." Jako Wacław, legalny i odrzucony narzeczony Heni znakomity Jacek Borkowski. Parę młodych "mających się ku sobie" grają Anna Gornostaj (naturalna młodość, świeżość) i Michał Bajor (chwilami za-nadto "krewki")

"Młodość was opętała" - kończy swoją opowieść bohater spektaklu.