Czechow Grzegorzewskiego
"Dziesięć portretów z czajką w tle według Antoniego Czechowa" - tak zatytułował Jerzy Grzegorzewski swój spektakl, który w listopadzie br. wszedł na deski Starego Teatru w Krakowie. Ten tytuł nie jest przypadkowy. Jego autor zawarł w nim pewien sygnał, który należy wziąć pod uwagę przy odbiorze tego przedstawienia. Jeśli się. ten sygnał zlekceważy, pójdzie się błędnym tropem.
Dziesięć postaci i dziesięć portretów - z czajką w tle. Czajką martwą. Czajką figurą symboliczną. Figurą zranienia i okaleczenia egzystencji ludzkiej w samej jej strukturze. Wszystkie postaci w "Czajce" wiodą podobną egzystencję - jałową i pustą, pozbawioną sensu i znaczenia. Jedne się na nią godzą, inne się buntują. Próbują nawet gestu samobójczego. Ich świat jest bez nadziei jak u Becketta.
Podstawowa tonacja przedstawienia Grzegorzewskiego - przy wszystkich przesunięciach semantycznych - jest z Czechowa, choć ten Czechow jest oglądany poprzez doświadczenia awangardy teatralnej lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Tonacja to bardzo ciemna, znacząca piękno ludzkiego bólu, które ujawnione zostało tu w sposób ledwo uchwytny. Powstała ona poprzez "nasycenie formą".
Główne opory widza przeciwko przesłaniu teatralnemu Grzegorzewskiego są oporami przeciwko językowi tego przedstawienia: językowi skrótów, zagęszczeń pola semantycznego, półtonów, ściszeń posuniętych do szeptu, ostrości rysunku i równoczesnych zatarć, wydłużonych pauz, ciągłych zmian rytmu i światła, przybliżeń i oddaleń obrazu, przenoszeniu ich na boki lub w głąb sceny. Widz zmuszony tu został do myślenia, zastanawiania się, do wysiłku nie tylko intelektu, ale i wyobraźni. Ta ciągła koncentracja, by się nie pogubić w tym wszystkim, by usłyszeć, by ogarnąć wszystkie plany scenicznych wydarzeń - męczy, to prawda. Ale to zmęczenie w rachunku całościowym jakoś się opłaca. To przedstawienie wciąga nas w jakiś dziwny sen, sen, w którym przez wypadki niczym życiowo nieuzasadnione, wzniosłe i płaskie, śmieszne i tragiczne prześwieca - jakby powiedział Witkacy - "łagodne, niezmienne, z Nieskończoności promieniujące światło Wiecznej Tajemnicy I s t n i e n i a".
Grzegorzewski dokonał drastycznych cięć w tekście Czechowa. Wyrzucił z niego ponad połowę słów. Przez te cięcia, bardzo zresztą przemyślane i uwarunkowane jego koncepcję inscenizacyjną, naruszył jednak pewną ciągłość fabularną. To prawda, że zachował w dialogu wszystkie rzeczy istotne eliminując z niego informację, anegdotę, opis, a więc to, co może przejąć scenografia. Dialog przez te skróty zyskał na "gęstości", ale ta "gęstość" utrudnia percepcję. Aby była w pełni odebrana przez widza, potrzebuje ona kontrastowego tła, a więc tego, co nazywamy potocznie anegdotą. Te "poranione", w połowie urwane lub nie dokończone zdania, z których Grzegorzewski buduje tkankę dialogu, służą świetnie pokazaniu nerwowości, czy nawet histeryczności sytuacji dramatycznych w "Czajce", lecz nie ułatwiają czytelności znaków teatralnych.
Grzegorzewski przenosi akcję sztuki Czechowa w zupełnie inny krajobraz. Jest to krajobraz wytworów cywilizacji a nie przyrody, natury. Bez zieleni, drzew i jeziora. Przez to przeniesienie dokonuje się jakby pogłębienie tonu dramatycznego "Czajki", odbieramy go przez obraz wygnania z pejzażu łaskawego dla człowieka. "Gdzie powiedziane - mówi jeden z największych poetów współczesnych - że należy się nam ziemia-oblubienica / Abyśmy zanurzyli się w jej rzekach głębokich i czystych / I płynęli żyznymi prądami niesieni?"
W spektaklu Grzegorzewskiego występuje czołówka aktorska Starego Teatru. Nie jest on jednak paradą gwiazd. Styl gry podporządkowany został głównej idei formalnej, która w pewnych poszczególnych przypadkach mogła się nawet wydać skrępowaniem aktora, powstrzymywaniem go, by nie zagrał na "pełnych obrotach". Tak było np. z Jerzym Stuhrem na premierze prasowej, choć mam świadomość, że jego "niekolorowa gra" była wyznaczona charakterem powierzonej mu roli. Najpełniej - odnoszę wrażenie - odnalazła się w poetyce spektaklu Grzegorzewskiego Teresa Budzisz-Krzyżanowska. Jej styl gry "sztuczny" i przesadnie teatralny, raz ostry i gwałtowny, kiedy indziej miękki, pełen zamyśleń, milczących wyczekiwań, pytających spojrzeń. Barwę tego przedstawienia wyznaczają jednak wszyscy wykonawcy przez świetnie przekazaną odmienność osobowości, duchowych klimatów i nastrojów. Wymieńmy ich więc w tej kolejności, w jakiej pojawiły się ich nazwiska na afiszu teatralnym. Teresa Budzisz-Krzyżanowska, Mieczysław Grabka, Roman Stankiewicz, Anna Dymna, Andrzej Buszewicz, Anna Polony, Elżbieta Karkoszka, Jerzy Stuhr, Jerzy Bińczycki, Marek Litewka.
