Hasła

Wystrój sceny teatralnej, plastyczne ukształtowanie przestrzeni scenicznej, które określa miejsce akcji, organizuje ruch, buduje relacje scena – widownia. Stanowi ją zabudowa składająca się ze stałych i / lub  zmiennych elementów architektonicznych, malarskich, rzeźbiarskich i świetlnych.

Formy i funkcje dekoracji teatralnej zmieniały się w kolejnych epokach; wiązały się ściśle z architekturą sceny, techniką teatralną (maszynerią), oświetleniem teatralnym, panującymi konwencjami, gatunkami sztuk oraz koncepcjami reżyserów. Europejska dekoracja teatralna rozwijała się zasadniczo w dwóch przeciwstawnych kierunkach: umowności i realizmu. W starożytnej Grecji, średniowieczu, renesansie, a także w okresie antynaturalistycznym reformy teatralnej, np. w projektach Adolphe’a Appii, Edwarda Gordona Craiga, w projekcie „nagiej sceny” Jacquesa Copeau, realizacjach Wsiewołoda Meyerholda,  Aleksandra Tairowa; w Polsce Andrzeja Pronaszki, Władysława Daszewskiego, Iwo Galla i wielu innych, dążyła bardziej do abstrakcji i umowności, skrótowego, lapidarnego, symbolicznego zaznaczania, sugerowania miejsc akcji niż szczegółowego ich przedstawiania. Ten kierunek w XX w. doprowadził do realizacji „dekoracji bez dekoracji”, budowania tzw. dyspozytywu, grania na scenie wyłącznie okotarowanej, np. w przedstawieniach Jeana Vilara, w teatrze „pustej przestrzeni” Petera Brooka, w teatrze ubogim Jerzego Grotowskiego i Jerzego Gurawskiego w Teatrze Laboratorium. Zapleczem ideowym tych poszukiwań i dokonań było nawiązanie bezpośredniej emocjonalnej więzi z widzem, wciągnięcie go w świat wewnętrzny, duchowy, w sferę podświadomości, a nie w obiektywny opis świata zewnętrznego.

W przeciwnym kierunku zdążała iluzjonistyczna i realistyczna dekoracja teatralna, której twórcy starali się przedstawić precyzyjnie, ze szczegółami, świat zewnętrzny. W XVI–XVIII w. czynili to przy pomocy iluzjonistycznego malarstwa perspektywicznego, później, w XIX w., łącząc w dekoracjach malarstwo (ściany, podłogi, sufity) z aranżacją przestrzenną w tzw. pawilonach. Rozkwit tego kierunku z nastawieniem na wierność historyczną i rozrost dekoracji teatralnej przyniosły inscenizacje księcia Jerzego II von Meiningen (w 1885 przywiózł do Warszawy 24 wagony wyposażenia sceny; były tam nie tylko maszynerie, ale też dekoracje i kostiumy). Kontynuował ten kierunek naturalizm, starając się stworzyć „prawdziwą rzeczywistość” na scenie.

W teatrze polskim do końca XIX w. podstawą dekoracji teatralnej były gotowe zestawy dekoracyjne odpowiadające określonym typom repertuaru (dramat współczesny, dramat historyczny) i podstawowym sytuacjom (wnętrze, plener). Wykorzystywano je w kolejnych premierach, zestawiając poszczególne elementy i uzupełniając w odpowiedni sposób. Nowe dekoracje malowano na potrzeby szczególnie ważnych premier i były one wyjątkowymi atrakcjami teatralnymi (obok stałych malarzy teatralnych, projektowali je niekiedy znani artyści, np. Wojciech Gerson, Juliusz Kossak współpracujący z teatrem w Krakowie). O utrzymywaniu się takiej sytuacji decydowały z jednej strony kwestie ekonomiczne, z drugiej – wysokie tempo pracy teatru. W pierwszych dekadach XX w. stopniowo przyjęto praktykę tworzenia nowych dekoracji do każdej premiery. Jednocześnie odchodzono od dekoracji wyłącznie malowanych na rzecz – trójwymiarowej kompozycji przestrzeni. Równolegle termin „dekoracja teatralna” był wypierany przez termin „scenografia” rozumiany jako całościowa praca nad relacjami przestrzennymi w obrębie przedstawienia. 

Bibliografia

• Bablet Denis, Rewolucje sceniczne XX wieku, przeł. Zenobiusz Strzelecki i Krystyna Mazur, Warszawa 1980;
• Bożyk Eugeniusz, Historia architektury budynku teatralnego i techniki sceny w teatrze europejskim, Kraków 1956;
• Enciclopedia dello spettacolo, t. 8, Roma 1961 [hasła: Scena, Scenografia];
• Król-Kaczorowska Barbara, Teatr dawnej Polski. Budynki. Dekoracje. Kostiumy, Warszawa 1971;
• Strzelecki Zenobiusz, Polska plastyka teatralna, Warszawa 1963 [wersja cyfrowa];
• Strzelecki Zenobiusz, Kierunki scenografii współczesnej, Warszawa 1970;
• Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, przeł. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 1999.