Hasła

Niezależna dyscyplina łącząca teatr i pedagogikę, która nie uczy metody, teorii i/lub praktyki dotyczącej samego teatru (dzieła scenicznego), ale korzysta z nich, aby rozwijać autorefleksję i komunikację oraz aktywność odbiorcy. Szczególnie istotne dla pedagogiki teatru są następujące aspekty:

• poszanowanie różnorodności poglądów i doświadczeń, tworzenie przestrzeni do spotkania odmiennych punktów widzenia, zapraszanie do twórczego dialogu między osobami je reprezentującymi (co wpisuje pedagogikę teatru w pole pedagogiki krytycznej);
• otwartość na estetyki współczesnego teatru;
• zachowanie równowagi pomiędzy pobudzaniem indywidualnej kreatywności a rozwijaniem umiejętności pracy w zespole.

Pedagogika teatru w ten sposób wzmacnia kompetencje twórcze i odbiorcze, a równocześnie działa na rzecz rozwoju umiejętności intrapersonalnych i interpersonalnych. Najczęstszą formą pracy w pedagogice teatru jest warsztat pedagogiczno-teatralny.

Warsztat pedagogiczno-teatralny to forma pracy z grupą, która wykorzystuje teatr do refleksji nad wybranymi zagadnieniami. Prowadzący buduje dramaturgię spotkania lub serii spotkań poprzez dobór zadań, które są powiązane ze sobą oraz z podejmowanym tematem. Podczas zajęć każdy uczestnik ma możliwość wypowiedzenia się zarówno jako twórca (poprzez działanie kreacyjne), jak i widz (poprzez dzielenie się własnymi reakcjami). Przyjęcie tych dwóch perspektyw i rozmowa w grupie uczestników są podstawą do rozwijania krytycznego myślenia o sobie i otaczającym świecie, a także o teatrze.

Tę formę pracy można stosować zarówno podczas jednorazowych spotkań (np. warsztat do spektaklu, lekcja), jak i długofalowych procesów z grupą (np. przygotowanie spektaklu, cyklu warsztatów tematycznych).

Pedagogika teatru jako dyscyplina formowała się w Niemczech od drugiej połowy lat pięćdziesiątych XX wieku i upowszechniła się tam na początku lat siedemdziesiątych w odpowiedzi na tworzenie się nowego języka teatralnego. Za jej prekursorów uznawani są Hans-Wolfgang Nickel (założyciel Berliner Lehrerbühne – Berlińskiej Sceny Nauczycieli, profesor pedagogiki zabawy i teatru w Pädagogischen Hochschule  – Wyższej Szkole Pedagogicznej w Berlinie (później pod nazwą Universität der Künste – Uniwersytet Sztuk) i Hans Martin Ritter (twórca interdyscyplinarnej metody projektu wykorzystującej teatr jako formę nauczania i uczenia się). Metody pracy pedagogiki teatru powstały w oparciu m.in. o sztuki dydaktyczne i techniki teatru epickiego Bertolta Brechta oraz metodologię Teatru Uciśnionych Augusta Boala (1931–2009, brazylijskiego reżysera, dramatopisarza i pedagoga, twórcy idei Teatru Forum). W późniejszym okresie rozwijały się, odpowiadając na zmiany estetyki współczesnego teatru.

W Polsce działania z obszaru pedagogiki teatru zaczęto wprowadzać na początku XXI wieku. Prekursorką tej dyscypliny jest Justyna Sobczyk, absolwentka pedagogiki teatru na berlińskim Uniwersytecie Sztuk. Wraz z zatrudnieniem jej w 2005 roku w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie instytucja ta zaczęła podejmować działania popularyzujące nową dyscyplinę. Początkowo opierały się one na zapraszaniu niemieckich specjalistów oraz próbach przeszczepiania wypracowanych w Niemczech modeli pracy (Teatr i Szkoła), z czasem jednak zaczęły zmierzać w stronę kształtowania własnych rozwiązań osadzonych w polskich realiach (m.in. powołanie programów Lato w teatrze i Teatroteka Szkolna), w tradycji twórczości teatralnej (popularyzacja myśli oraz pracy artystycznej i pedagogicznej Jana Dormana) oraz doświadczeniach polskich praktyków edukacji twórczej (warsztaty i wykłady założycieli Laboratorium Edukacji Twórczej – Marii Parczewskiej i Janusza Byszewskiego). W celu kształcenia osób zainteresowanych praktykowaniem nowej dyscypliny w 2013 roku Instytut Teatralny uruchomił roczny kurs Szkoła Pedagogów Teatru. Równolegle ośrodki działające już wcześniej w obszarze teatru i edukacji teatralnej (m.in. Teatr Figur w Krakowie, Teatr Węgajty) stały się dla osób poszukujących nowych metod i filozofii pracy ważnymi miejscami wspierającymi rozwój i wzbogacającymi metody pracy.

W 2010 roku grupa osób uczestniczących w projekcie Instytutu Teatralnego „TiSZ Aneks – suplement dla specjalistów ds. Edukacji” powołała Stowarzyszenie Pedagogów Teatru zrzeszające osoby praktykujące tę nową dyscyplinę i realizujące własne projekty rozwijające i wykorzystujące pedagogikę teatru. Za sprawą Stowarzyszenia Pedagogów Teatru uruchomiono w 2012 roku niecykliczne wydarzenie Forum Pedagogów Teatru, którego celem jest wymiana doświadczeń i refleksji w grupie praktyków pedagogiki teatru i osób zainteresowanych tą dziedziną. Stowarzyszenie Pedagogów Teatru realizuje autorskie projekty artystyczno-społeczne (zarówno zakończone pokazami, jak i skupione na samym procesie twórczym), prowadzi cykle warsztatowe i eksperymentuje z nowymi formami twórczości; część tych działań realizuje we współpracy z instytucjami kultury oraz organizacjami w całej Polsce, a także uczelniami wyższymi.

W Instytucie Teatralnym od 2014 roku funkcjonuje Dział Pedagogiki Teatru, który realizuje programy ukierunkowane na rozwój pedagogiki teatru w różnych obszarach (Lato w teatrze, Teatroteka Szkolna oraz do 2020 roku Konkurs im. Jana Dormana), organizuje konferencje (m.in. „Pedagogika Teatru. Kierunki. Refleksje. Perspektywy” w 2016), warsztaty i inne wydarzenia poświęcone pedagogice teatru oraz prowadzi badania dotyczące edukacji teatralnej w Polsce. Od 2013 roku Instytut Teatralny współprowadzi z Instytutem Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego studia podyplomowe Pedagogika teatru.

Poza studiami z tej dziedziny organizowane są kursy kształcące praktyków pedagogiki teatru (m.in. Śląskie Laboratorium Pedagogiki Teatru). Od 2016 roku pedagogika teatru stała się jednym z przedmiotów w ramach kierunków wiedza o teatrze i reżyseria w Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza.

W części polskich teatrów funkcjonowały już wcześniej samodzielne stanowiska związane z edukacją teatralną (np. specjalista ds. edukacji teatralnej). Pierwszym teatrem, który zdecydował się na utworzenie stanowiska pedagoga teatru, był Teatr Lalki i Aktora im. Alojzego Smolki w Opolu w 2012 roku. Od tego czasu zaczęło się ono upowszechniać w teatrach instytucjonalnych. Osoby praktykujące pedagogikę teatru pracują również w szkołach, ośrodkach kultury, bibliotekach, muzeach, organizacjach pozarządowych.

Bibliografia

• Boal Augusto, The Theatre of the Oppressed, Routledge Press, New York 1982;
• Boal Augusto, Gry dla aktorów i nieaktorów, Wydawnictwo Cyklady, Drama Way Fundacja Edukacji i Kultury, Warszawa 2014;
• Czarnota Justyna, Strategie na bliskość, „Dialog” 2021, nr 7–8 [wersja cyfrowa];
• Dörger Dagmar, Nickel Hans-Wolfgang, Spiel- und Theaterpädagogik studieren, Schibri, Milow 2005;
• Legoń Janusz, Marketing i misja / Marketing and Mission, „Teatr Lalek” 2013, nr 4 (114) [wersja cyfrowa];
• Pedagogika teatru. Kierunki, refleksje, perspektywy, red. Justyna Czarnota-Misztal, Magdalena Szpak, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2016 [wersja cyfrowa];
• Ritter Hans Martin, Spiel- und Theaterpädagogik: Ein Modell, HdK-Materialien 90/1, Hochschule der Künste Berlin (Hrsg.), Berlin 1990;
• Ritter Hans Martin, Nachspielzeit. Aufsätze zu theaterästhetischen und theaterpädagogischen Fragen und zu Fragen der Sprechkunst 2009–2019, Schibri, Berlin 2020;
• Ritter Hans Martin, Entwicklungen und Perspektiven der Spiel- und Theaterpädagogik (Hrsg. gemeinsam mit Ulrike Hentschel), Schibri, Berlin 2003;
• Szpak Magdalena, Pedagog teatru – kto to taki?, „Teatr Lalek” 2013, nr 4 (114) [wersja cyfrowa].