Teatry i zespoły

Grająca w czasie okupacji niemieckiej w języku polskim grupa impresaryjna zorganizowana przez Główny Urząd Propagandy przy Urzędzie Generalnego Gubernatora (Fachabteilung für Volksaufklärung und Propaganda). Jej siedzibą był Kraków, prowadziła jednak objazdową działalność w miastach znajdujących się w granicach Generalnego Gubernatorstwa.

Dyrektorem teatru był Niemiec Aleksander Lippitsch, zaś kierownikiem artystycznym został Tadeusz Hoffman, krakowski antreprener i aktor. Zespół aktorski zmieniał się, ze względu na propagandowy charakter działalności artyści unikali angażowania się Teatru Objazdowego – mimo, że stosowano wobec nich zachęty w postaci wysokich gaż oraz groźby (w tym wywózkę na roboty do Niemiec albo do obozu koncentracyjnego). Opornych ściągano w objazd posługując się Gestapo. Wobec powszechnego bojkotu środowiska aktorskiego odmawiającego angażowania się do tego teatru zespół zasilali artyści najniższej klasy albo amatorzy.

Zespół wystawił jedyną sztukę – a była to wyróżniona pierwszą nagrodą w zorganizowanym wiosną 1942 roku konkursie na „sztukę antytyfusową” Kwarantanna Haliny Rapackiej.

Sam konkurs poprzedził ogłoszony w dniach 10–17 marca 1941 ty­dzień „akcji zapobiegawczej przeciwko tyfusowi plamistemu”. Rozklejano wówczas plakaty „Żydzi – wszy – tyfus plamisty”.

Kolejnym krokiem było ogłoszenie przez niemiecki Wydział Propagandy konkursu na sztukę o tyfusie. Powstały 42 sztuki. Ich autorami byli m. in.: Zygmunt Drabik, Maria Fisz, Tymoteusz Ortym-Prokulski, Walery Jastrzębiec-Rudnicki, Halina Rapacka, Tadeusz Wołowski. Na dużej części autorów uczestnictwo w konkursie wymuszono, starali się więc napisać rzeczy jak najgorsze, skazane na porażkę. Pierwsze miejsce przyznano Kwarantannie Haliny Rapackiej, drugą nagrodę zdobył Tadeusz Wołowski za dramat Zaświta (dziś zaginiony). Do realizacji przez Teatr Objazdowy Generalnego Gubernatorstwa wybrano Kwarantannę, którą wyreżyserował Zbigniew Filus (informacja o jego uczestnictwie w działalności Teatru Objazdowego nie znalazła się w jego biogramie zamieszczonym w Słowniku biograficznym teatru polskiego). Pierwszy zespół tworzyli: Lidia Kownacka, Maria Grabowska, Zofia Molicka, Maria Tylczyńska, Józef Danek-Dwornicki, Tadeusz Hoffmann, Franciszek Buratowski, Eugeniusz Orłowski, Zbigniew Krzyżanowski i Andrzej Siemian.

Inauguracyjna prapremiera odbyła się 1 sierpnia 1942 roku w Tarnowie. Zespół występował w miastach należących do Generalnego Gubernatorstwa. W 1943 roku dotarł do Warszawy, występował w kinie Urania. Przedstawienie poprzedzała zwykle prelekcja lekarza o niebezpieczeństwie tyfusu. Trasa objazdu pokrywała się często z trasą objazdowej wystawy Światowa zaraza żydowska.

W sprawozdaniach prasy gadzinowej występy zespołu opisywano zwykle jako ogromny sukces artystyczny, pisano o entuzjazmie publiczności. W rzeczywistości – mimo niskich cen biletów – frekwencja była zazwyczaj słaba, publiczność tworzyli widzowie o najniższych potrzebach artystycznych. Wymowa sztuki sprawiała, że w czasie przedstawień dochodziło często do burd na widowni.

Po wojnie polskie kierownictwo teatru oraz zespół artystyczny zostało postawione przed polskimi sądami. Negatywnie zweryfikowały ich komisje Związku Artystów Scen Polskich, procesy Tadeusza Hoffmana i Haliny Rapackiej toczące się na przełomie 1949 i 1950 zakończyły się wyrokami skazującymi – Hoffmana skazano na 10 lat więzienia, zaocznie sądzono Rapacką, która w tym czasie znajdowała się już w Londynie.

Działalność Teatru Objazdowego Generalnego Gubernatorstwa i wystawiona przezeń Kwarantanna Rapackiej w zgodnej opinii historyków uważane są za najczarniejsze karty polskiego teatru czasu II wojny światowej.

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945, Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1942 / 1943