Artykuły

Brendan Behan, zmarły przed ośmiu laty pisarz irlandzki pochodził z rodziny, która aktywnie włączała się zawsze do walki patriotycznej o wyzwolenie Zielonej Wyspy spod ucisku angielskiego. Sam Behan również nie jeden raz siedział w angielskim więzieniu. Swoją aktywność twórczą ujawnił jednak dopiero na emigracji. Podobnie jak Shaw miał kpiarskie spojrzenie na świat i jego problemy - nawet te najpoważniejsze, a osobiste przeżycia uformowały tak sceptyczne spojrzenie na problemy irlandzkie, że czytając jego utwory - Irlandczyk znajdzie echo patriotycznych uniesień z lat wielkich powstań irlandzkich, a Anglik wszystkie negatywne cechy przypisywane "typowemu Irlandczykowi", co powoduje strawność tej lektury po obu stronach irlandzkiego frontu walki.

Sztuka "Zakładnik" narodziła się w roku 1956 - w okresie kilku awanturniczych akcji IRA oraz równoczesnej stabilizacji rządu w Dublinie, tuż przed odejściem De Valery ze stanowiska przewodniczącego partii Fianna Fail. W tym okresie widzenie sprawy irlandzkiej przez pryzmat tragifarsy mogło razić tylko co zagorzalszych doktrynerów, podobnie jak pojednawczy ton uzyskany w konflikcie irlandzko-brytyjskim przez ukazanie "czystej miłości niewinnej młodej Irlandki" do równie niewinnego chłopca w angielskim mundurze. Dziś taki obraz konfliktu jest nie tylko anachroniczny. Jest nieetyczne jego powielanie na scenie. Konflikt irlandzko-angielski ukazany przez Behana ma bowiem tylko w części brzmienie ogólnoludzkie, w znacznie bardziej ostrzejszy sposób dotyka spraw aktualnych, ale o tej aktualności historycznej, zanim jeszcze Ulster stał się widownią permanentnej masakry.

Jak łatwo stąd wnioskować - kwestionuję celowość wprowadzenia właśnie dziś sztuki Behana na polską scenę. Jeżeli jednak już postanowiono tego dokonać, obowiązywała precyzyjna koncepcja inscenizacyjna i reżyserska, uwzględniająca całą dwuznaczność utworu, wygrywanie zarówno kpiarskich nutek w sytuacjach tragicznych, jak i scenicznej umowności akcji, którą to umowność podkreślają stale wplatane w akcję songi, wykonywane na proscenium. Nie mówię już o dowcipie aluzyjnym (który towarzyszy akcji od początku do końca) wychwytywanym wyłącznie przez widza irlandzkiego lub angielskiego, ale który dla polskiego pozostanie niezrozumiały, co bowiem mówią polskiemu widzowi takie nazwiska jak Conolly, nazwy regimentów brytyjskich lub takie określenia jak "powstanie wielkanocne" jeżeli przedtem nie przestudiował szczegółowo historii Irlandii.

Oglądając sztukę wydaje się, że reżyser Jerzy Kreczmar do końca nie wykształcił żadnej koncepcji scenicznej tego utworu. Każdy z aktorów gra swoją rolę jakby w innej sztuce od "mocnych" scen teatru naturalistycznego, przez łzawy sentymentalizm taniutkiego melodramatu do studenckiego teatru politycznego włącznie. Słowa określane potocznie jako "niecenzuralne" spadają ze sceny wiele razy, aż zaczyna ta zabawa sprawiać wrażenie, jakby reżyser zapomniał, że sama "odwaga słowna" nie czyni jeszcze teatru awangardowego. Musi być również uprzednio jakaś koncepcja songów, jeżeli czwarta część "wokalistów" potrafi w ogóle wydać z siebie głos w określonej tonacji. Może należało zrezygnować ze śpiewu, a przejść na recytacje na podkładzie muzycznym - ale nie ja jestem przecież reżyserem tej sztuki, to on powinien uprzednio coś zadecydować. A jeżeli miała to być parodia śpiewu - to do bani z taką koncepcją, bowiem właśnie dobrze wykonane songi stanowią tu esencję koncepcji autorskiej. Zresztą parodiować można tylko wówczas, gdy śpiewa się znakomicie.

Jak więc powiedziałem - każdy z aktorów grał jakby w innej sztuce i stąd trudno ocenić ich grę - podobnie jak trudno zgadnąć jaka była ostateczne koncepcja Jerzego Kreczmara. Jedno jest pewne, że nie zrozumiał on zupełnie cienkości i dwuznaczności kpiny Brendana Behana, nie mówiąc już o tym, że nie ujawnij żadnego własnego spojrzenia na problem irlandzki istniejący współcześnie, w roku 1972, wykorzystując tworzywo z roku 1956.