Artykuły

"Jest u nas w kraju jedno święto takie, Kiedy się rozumieją Polacy z Polakiem..."

Tak rozpoczyna się nowa sztuka Ernesta Brylla, sztuka nosząca nazwę "Rzecz listopadowa", która stała się wydarzeniem artystycznym ostatniego roku.

Sztuka współczesna, pisana wierszem? Już sam ten fakt wydaje się dość niezwykły i jest niewątpliwie zaskoczeniem dla pokolenia widzów dzisiejszych, którzy każdy twór dramatyczny operujący "mową wiązaną", ujęty w karby rytmu i rymu, przywykli traktować jako zabytek przeszłości, jako "klasykę". Już przecież od dłuższego czasu autorzy dzieł teatralnych piszą prozą, kładą w usta występujących postaci język możliwie najbardziej zbliżony do mowy potocznej; i oto naraz, w sztuce, związanej z dniem dzisiejszym, obrazującej charakter współczesnych Polaków, starającej się o zarysowanie jakiejś syntezy stosunków międzyludzkich i całej przeżywanej przez nas rzeczywistości - rozbrzmiewa melodia, dziwnie przypominająca ton stosowany przez poetów "niegdysiejszych" - ton, w którym utrzymane były dramaty Mickiewicza, Słowackiego - a przede wszystkim Wyspiańskiego.

Lecz ta specyficzna forma nie jest w tym wypadku jakimś anachronizmem, czy stylistycznym wyskokiem; zastosowana jest świadomie, łączy się w sposób organiczny z nurtem treści. Autor "Rzeczy listopadowej" nawiązując bowiem celowo do dzieł wielkich romantyków i wyraźnie podkreśla łączność z tym, co można określić, jako "ducha" ich utworów. Zarysowuje syntezę współczesnego naszego życia w podobny metaforyczny sposób, jak to czynił Mickiewicz w "Dziadach", czy Wyspiański w "Weselu". Mówi o Polsce dzisiejszej, o problemach naszej egzystencji z tą samą mieszaniną sentymentu i sarkazmu, głębokiego związania uczuciowego i surowej krytyki, z jaką tamci odnosili się do rzeczywistości polskiej swojego czasu. Utwór jego pełen jest świadomych aluzji nie tylko do stylu, ale i do tonacji moralnej wielkich jego poprzedników. Zarówno sytuacje dramatyczne, jak pewne akcenty w dialogach, jak podstawowa nuta ideowego zaangażowania nasuwa tu ciągłe skojarzenie z poetyką i nastrojem "Wesela", czy "Nocy listopadowej", z całą ich atmosferą i ekspresją, z ich sposobem obrazowania i wewnętrznym klimatem.

"Rzecz listopadowa" rozpoczyna się na cmentarzu; potem akcja rozgrywa się na hucznym przyjęciu weselnym, będącym jakby współczesnym odpowiednikiem słynnego wesela bronowickiego, które stało się ongiś punktem wyjścia dla wielkiej wizji Wyspiańskiego, a kończy się na Placu Teatralnym w Warszawie. I tak zarysowuje się synteza życia polskiego: od ciężaru grobów, spod którego tak trudno nam się wydobyć, który wciąż jeszcze nas przytłacza - poprzez lekkomyślność, żądzę użycia, a nawet cynizm rozbujałej zabawy - aż do surowego wysiłku i trudu nowej budowy świata. Utwór niełatwy, w wielu miejscach kontrowersyjny - ale na pewno pełen świeżości, osobliwego czaru i piękności czysto poetyckich i teatralnych. Dramat - czy może tragikomedia - która wnosi jakiś zapomniany, a czysty i ożywczy ton do współczesnego naszego teatru. "Rzecz listopadowa" grana jest teraz na wielu scenach; została też bardzo interesująco wystawiona w Krakowie w Teatrze im. Słowackiego. W tym spektaklu szczególnie silnie zostały podkreślone aluzje do "Wesela" Wyspiańskiego. Bronisław Dąbrowski, jako reżyser, nadał przedstawieniu doskonałe tempo i przepoił je aurą emocjonalną o wielkim napięciu. Sugestywną scenografię stworzył Jan Kosiński - zwłaszcza w obrazie I, dającym jakąś poetycką i malarską syntezę Powązek w dniu święta umarłych, a zarazem stanowiącym wizję cmentarza jako pewnego pojęcia ogólnego. Znakomite kreacje stworzyli tu Leszek Herdegen i Marian Cebulski, jako poetyccy "komentatorzy" dramatu; z piękną i szlachetną prostotą, z przejmującą ekspresją zagrała Zofia Jaroszewska rolę tragicznej Matki, osieroconej przez śmierć syna-poety, który zginął przedwcześnie, a byłby może w naszej literaturze drugim Słowackim.