Artykuły

W Polsce jesteśmy w tej chwili świadkami spotkania dwóch sposobów myślenia o teatrze, dwóch systemów jego produkcji: repertuarowego i kuratorskiego. Co z tego wyniknie? - pisze Marta Keil na swoim blogu.

Zawód kuratora, który w ostatnich dziesięcioleciach stał się kluczowy dla sztuk wizualnych, w bardzo istotnym stopniu wpływa obecnie również na kształt sztuk performatywnych w Europie, a zwłaszcza tych wydarzeń, które realizowane są poza strukturami teatrów repertuarowych i centrów choreograficznych. Pojawienie się i rosnące znaczenie kuratora wydaje się emblematyczne wobec przemian estetycznych i kulturowych w dziedzinie teatru i tańca w ostatnich dwudziestu latach. Przyjrzenie się roli kuratora umożliwia analizę współczesnych mechanizmów tworzenia i dystrybucji kultury.

To kurator decyduje o kształcie współczesnych sztuk performatywnych (zwłaszcza tych tzw. niezależnych, a więc powstających poza systemem repertuarowym) i o obiegu artystów (zwłaszcza międzynarodowym). Jednocześnie festiwalizacja życia teatralnego i tanecznego, rozwój takich instytucji, jak domy produkcyjne, interdyscyplinarne ośrodki niezależne; wreszcie obecność międzynarodowych platform, sieci, laboratoriów oraz pozaakademickich ośrodków badawczych pokazuje, że jesteśmy świadkami kluczowych przemian modelu funkcjonowania teatru w społeczeństwie, a w konsekwencji także zmian statusu artysty i widza.

Przy czym rosnące znaczenie kuratora w teatrze i tańcu jest nie tylko konsekwencją rozwoju estetyki obu tych dziedzin (zwrot performatywny w sztuce, powrót zainteresowania realnością, strategie autotematyczne), ale pozostaje również silnie powiązane z modelem ekonomicznym (późna faza kapitalizmu) ,politycznym oraz kulturowym, które kształtują Europę pierwszych dekad XXI wieku.

Wybór i władz

Zadanie kuratorów to przede wszystkim wybór - obarczony wielką odpowiedzialnością i przebiegający według zróżnicowanych, nie do końca jasnych kryteriów. Kurator decyduje o tym, który z artystów będzie obecny w programie festiwalu czy danego miejsca (ośrodka, teatru), a który nie będzie miał tam wstępu; kto zostanie tym samym włączony do "obiegu", do tego niewielkiego kręgu artystów oglądanych, komentowanych, opisywanych i zapraszanych na kolejne festiwale, a kto zostanie z tego obiegu wykluczony. Szczególne znaczenie rola kuratora odgrywa w obiegu międzynarodowym, kształtowanym niemal wyłącznie przez programy festiwalowe, a więc decyzje kuratorskie. Nie sposób dotrzeć do wszystkich twórców, a ci, którzy nie mają szansy zaprezentować swojej pracy (lub którym odmawia się tej możliwości), pozostają wykluczeni z najbardziej prestiżowego i rentownego obiegu. W wielkim stopniu odpowiedzialni za to są kuratorzy.

Niejasność kryteriów wyboru a także wciąż nieprecyzyjne definicje roli kuratora w świecie sztuki pozostają problemem przede wszystkim dla artystów. Świetnie opisuje tę sytuację Rabih Mroué: "moja wiedza na temat kuratorów opiera się na moich doświadczeniach jako artysty i relacji artysty z kuratorem. Jeśli chodzi o to, co dzieje się wcześniej lub później, wydaje mi się, że artyści nie rozumieją i nawet nie próbują zrozumieć, jak to wszystko działa. Jakby nas to nie dotyczyło".

Libański artysta pisze o pytaniach, na które nie zna odpowiedzi, chociaż jest świadom, że dotyczą one zasad funkcjonowania mechanizmu, którego on sam jest częścią: jak kuratorzy zdobywają środki na projekty? jak je zabezpieczają i co muszę zaoferować w zamian? na jakiej podstawie sponsorzy i fundatorzy godzą się na finansowanie wydarzeń artystycznych? na jakiej płaszczyźnie kuratorzy znajdują z nimi wspólny język i negocjują warunki? w jaki sposób projekty są rozliczane, co kuratorzy muszą udowodnić, przedstawić fundatorom i sponsorom? co stoi za strategicznymi decyzjami wyboru tego akurat regionu lub tego akurat tematu jako wiodącego w danym momencie? dlaczego ci sami artyści jednego dnia zapraszani są wszędzie, innego kompletnie zapominani? co w tym systemie odgrywa większą rolę: polityka, ideologie, kultura, propaganda, strategie marketingowe czy wszystko na raz? kto ma większą władzę i większy wpływ na decyzje: donatorzy czy kuratorzy? Mroué dodaje: "Wydaje mi się, że kuratorzy działają na bardzo niepewnym gruncie, położonym na granicy między władzą a sztuką. (...) jedyną rzeczą jaką mogę powiedzieć to fakt, że jestem ignorantem jeśli chodzi o przynajmniej dwie trzecie tego tematu. To, czego jestem pewien, to że artysta powinien wiedzieć więcej i zrozumieć więcej, być włączonym w ten obszar, wziąć za niego odpowiedzialność i zostawić tę pretensjonalną ignorancję daleko za sobą."

Kontekst

Ale kwestia kuratora to nie tylko walka o władzę i wpływy. Co może najważniejsze, zjawisko kuratorstwa prowokuje ciekawy i ważny kierunek myślenia o sztukach performatywnych, w którym najbardziej istotne jest pytanie o kontekst oraz o adresata; o to, po co, gdzie, dlaczego i dla kogo powstają. Ten nurt to krytyka nie tyle spektakli, ile warunków ich prezentowania i produkcji, kontekstu społecznego, ekonomicznego i politycznego, w jakim powstają, wreszcie krytyka instytucji, które dyktują warunki pracy, wpływające na wybory estetyczne. Dyskusja o teatrze i tańcu z niszowych magazynów przenosi się w przestrzenie festiwali i ośrodków sztuk performatywnych, krytyczne analizy ustępują miejsca debacie i negocjacjom, a przedmiotem ich zainteresowania nie jest iluzja, reprezentacja rzeczywistości i sposób prowadzenia narracji, ale doświadczenie widzów, sposób konstruowania i obnażania ram spektaklu oraz kontekst wydarzenia.

Obecność dyskursu kuratorskiego wprowadza również perspektywę krytyczną wobec instytucji i mechanizmów, w których funkcjonują teatr i taniec w Europie, pozwalając na ponowne ich przemyślenie i proponowanie nowych rozwiązań. Krytyka dotychczasowych praktyk wymaga samoświadomości od artystów, dramaturgów, samych kuratorów, badaczy oraz wszystkich osób zaangażowanych w tworzenie systemu produkcji teatralnej i tanecznej. Wobec tego zjawiska stają wszystkie dziedziny sztuki; także teatry instytucjonalne i repertuarowe: prowokowana przez projekty kuratorskie dyskusja inspiruje je do zmiany sposobu myślenia o swojej misji i programie. W Polsce jesteśmy w tej chwili świadkami spotkania dwóch sposobów myślenia o teatrze, dwóch systemów jego produkcji: repertuarowego i kuratorskiego. Co z tego wyniknie?