Artykuły

W weekend Koszyce pożegnały się z tytułem Europejskiej Stolicy Kultury 2013. Sprawdziliśmy, jakie wnioski ze słowackich sukcesów i błędów mogą okazać się ważne dla Wrocławia, który przygotowuje się do objęcia tej funkcji w 2016 roku - pisze Dorota Oczak w Gazecie Wyborczej - Wrocław.

W 2013 roku tytuł Europejskiej Stolicy Kultury nosiły dwa miasta: Marsylia we Francji oraz Koszyce, drugie co do wielkości miasto na Słowacji i pierwsze, które otrzymało tytuł ESK (po słowacku EHMK - Európske hlavné mesto kultury).

Koszyce mają wiele wspólnego z Wrocławiem, który zostanie ESK w 2016 roku. Są położone na styku kilku granic (polskiej, węgierskiej i ukraińskiej), mają multikulturową tradycję (do końca II wojny było to miasto węgierskie, żydowskie, czeskie i słowackie, do dziś zamieszkuje je wiele mniejszości narodowych). Dziś palącym problemem jest kwestia największej mniejszości etnicznej, którą są właśnie Romowie. Pod koniec lat 80. zostali przesiedleni z rewitalizowanej starówki, którą zamieszkiwali nielegalnie, na obrzeża Koszyc. Żyją w dramatycznych warunkach w slumsach o nazwie Lunik IX, przeważająca większość z nich nie ma pracy. Do końca 2013 roku Koszycom nie udało się wypracować spójnego programu, który pomógłby włączyć tę grupę w życie miasta.

Koszyce są jednak niemalże trzy razy mniejsze od Wrocławia, liczą około 240 tysięcy mieszkańców. Wielu z nich jest zatrudnionych w przemyśle ciężkim, z którego było znane miasto - bywa nazywane stalowym sercem Słowacji ze względu na działającą w nim hutę żelaza.

Główna jak Rynek

Dotychczas życie kulturalne Koszyc było skupione wokół ulicy Głównej - miejskiej promenady, pełniącej funkcję zbliżoną do wrocławskiego Rynku. Tam znajduje się słynna zabytkowa katedra św. Elżbiety, teatry, muzea i galerie. Jednym z głównych zadań ESK było wyprowadzenie kultury poza centrum miasta, którego osiedla i obrzeża niewiele różnią się od Wrocławia - to blokowiska, najczęściej z wielkiej płyty.

Przygotowania do ESK Koszyce rozpoczęły w 2009 roku. Miasto otrzymało z Unii Europejskiej dotację w wysokości 60 mln euro oraz 30 mln z budżetu państwa i regionu. Organizatorzy na samym początku określili główne cele, którymi były: nastawienie na działania długofalowe; skupienie na rozwoju miasta i jego mieszkańcach, a mniej na turystach; budowa nowych ośrodków kulturalnych, transformacja z przemysłowego miasta w ważne centrum kultury.

- To nie jest projekt jednorazowy, zależy nam na zmianie charakteru miasta i długotrwałych efektach, aby młodzi mieszkańcy nie wyjeżdżali do pracy do Bratysławy. Chcemy być liderem nie tylko regionu, ale całej Słowacji - tłumaczył Richard Rasi, prezydent Koszyc.

Po pierwsze, kreatywność

Hasłem przewodnim ESK 2013 było "Wspieramy kreatywność". Stworzono zatem kilkanaście nowych przestrzeni dla sztuki (sale koncertowe, wystawiennicze, miejsca dla warsztatów artystycznych), w tym park kulturowy Kasárne na terenie dawnych koszar wojskowych oraz Kunsthalle (Hala Sztuki) w miejscu, gdzie znajdował się basen miejski. Dwa projekty (Pentapolitana i Terra Incognita) objęły cały region, czyli Kraj Koszycki, i będą kontynuowane także w przyszłym roku.

Odbyło się między innymi 100 festiwali, 470 wystaw, 270 teatralnych i tanecznych premier oraz 770 warsztatów artystycznych. Organizatorzy wybrali czterech twórców z różnych dziedzin sztuki, których nazwiska miały utożsamiać się z Koszycami i przyciągnąć turystów do miasta: Sándor Márai (literatura), Gyula Koscie (sztuki wizualne), Juraj Jakubisko (film) i Eudovit Oelschläger (architektura).

Hotspoty

Być może najważniejszą kulturalną inwestycją w tkankę miejską, którą Wrocław mógłby śmiało naśladować, okaże się program SPOTs. Zakłada on "wyprowadzenie" kultury poza centrum i stopniową rewitalizację przedmieść, pełniących dotąd funkcję sypialni miasta. Na osiedlach i blokowiskach powstały "hotspoty" kultury, w których zarówno odbyły się festiwale i pojedyncze wydarzenia, jak i organizowane są warsztaty artystyczne dla różnych grup. Na jednym z osiedli zainteresowaniem cieszyła się na przykład wystawa mebli z lat 50. i 60., na którą każdy mógł przynieść domowe sprzęty.

- To inwestycja, która się zwróci w ludziach. Chcieliśmy zaangażować mieszkańców w kulturę, więc daliśmy im nowe miejsca i możliwości - mówi Ján Sudzina, dyrektor Kosice 2013.

Rezydenci

Jednym z ciekawszych projektów jest także K.A.I.R. rozpoczęty jeszcze w 2010 roku, czyli Kosice Artist in Residence, w ramach którego lokalni artyści wyjeżdżali do innych krajów, a zagraniczni przyjeżdżali do Koszyc. Spędzali tu trzy miesiące, z czego przez jeden poznawali miasto, a dwa pracowali pod opieką lokalnego kuratora.

- Powstało wiele prac ściśle związanych z historią i kulturą naszego miasta, artyści nawiązali kontakty, wielu z nich kontynuuje współpracę także dziś - opowiada Adela Foldynowa, menedżerka projektu, który będzie kontynuowany co najmniej do roku 2015. Wzięły w nim udział także dwie polskie artystki: Monika Drożyńska z Krakowa i Karina Marusińska, absolwentka wrocławskiej ASP.

Gwiazdy

Organizatorzy ESK 2013 chcieli dotrzeć programem do jak największej grupy mieszkańców, zróżnicowanej społecznie i demograficznie. Ten cel udało się zrealizować częściowo - wciąż w wydarzeniach kulturalnych uczestniczą przede wszystkim ludzie młodzi, najwięcej z grupy wiekowej 21-30. Mimo że postawiono na rozwój miasta, starano się także przyciągnąć turystów nazwiskami gwiazd. W Koszycach zagrali Jamiroquai czy Emir Kusturica, odbyły się urodziny Andy'ego Warhola, znani pisarze czytali utwory podczas Nocy Literatury (bliźniacze wydarzenie odbyło się we wrześniu we Wrocławiu), a John Malkovich dał się poznać jako aktor teatralny. Zdaniem organizatorów w mieście pojawiło więcej turystów, choć nie był to duży skok w porównaniu z poprzednimi latami.

Wrocław w Koszycach

Zarówno ceremonia zamknięcia, jak i otwarcia w styczniu były raczej kameralnymi wydarzeniami, nastawionymi na mieszkańców miasta. Obyło się bez fajerwerków, za to podczas ostatnich dni odbyło się wiele koncertów, wernisaży oraz premiera operowa.

W ramach zamknięcia ESK 2013 zorganizowano także "Punkt kontaktowy polskiej kultury", na którym zaprezentowali się artyści głównie z Wrocławia. Na dwóch scenach Teatru Lalek (Bábkové divadlo) grupa teatralna Ad Spectatores pokazała dwa spektakle: "Operacja Wenera" i "Egzorcysta", po których odbyło się spotkanie z reżyserem Krzysztofem Kopką.

Wystąpiły dwa duety muzyki klasycznej: laureatki Wrocławskiej Nagrody Muzycznej 2012 Magdalena Kulig (mezzosopran) i Magdalena Blum (fortepian) przedstawiły program inspirowanym kompozycjami muzycznymi Straussa i Czajkowskiego oraz wierszami Słowackiego, a program złożony z przekroju różnych stylów i autorów (m.in. Debussy, Ravel czy Schubert) zagrali Jan Jakub Bokun (klarnet) i Jakub Kościuszko (gitara).

Wyświetlono także film Karola Radziszewskiego "America is not ready for this" o wrocławskiej artystce Natalii LL.

Podsumowanie

Organizatorzy projektu Kosice 2013 oceniają przedsięwzięcie jednoznacznie pozytywnie, uznając za najważniejsze wydarzenie kulturalne w historii miasta. We współpracy z uniwersytetem przygotowali także opracowanie naukowe ESK 2013, w którym zbadano między innymi oczekiwania i zwyczaje mieszkańców, profil kulturalny i turystyczny miasta, przeanalizowano zmiany. Wynika z niego, że kultura faktycznie wyszła poza centrum miasta, natomiast udział mieszkańców w niej wciąż jest dość niski. Ewaluacja będzie kontynuowana do 2015 roku włącznie, a władze miasta mają opracowaną kulturową strategię miasta do roku 2020.

Wnioski

Biuro Festiwalowe Impart 2016, które zajmuje się organizacją ESK w naszym mieście, współpracuje z byłymi i przyszłymi stolicami kultury, w tym z Koszycami. - Wrocław powinien jak najszybciej wyznaczyć sobie jasne cele i określić priorytety - radzi Vladimir Beskid, dyrektor artystyczny Kosice 2013. - Ważniejsze od tego, co będzie się działo w 2016 roku, jest to, co zostanie na kolejne lata. ESK to przede wszystkim ogromna szansa na transformację, zmianę przyzwyczajeń i świadomości kulturalnej mieszkańców miasta.