Kurier Warszawski
JUŻ OD POCZĄTKÓW SIERPNIA warszawiacy będą musieli uczyć się chodzić i jeździć inaczej. Zakrojony na ładnych parę lat remont mo stu Poniatowskiego i przerzucenie ruchu na prowizoryczny most Syreny skomplikuje po łączenie lewobrzeżnej Warszawy z Pragą i mocno je utrudni - zwłaszcza w pierwszym okresie, nim przywykniemy do nowych tras komunikacyjnych, nim wynajdziemy najdogod niejsze dla siebie przejazdy i przejścia. Jeśli idzie o tzw. życie kulturalne - to wyłączenie z ruchu mostu Poniatowskiego najbardziej uprzykrzy życie bywalcom Teatru Powszech nego, a przecież jest to - obok Ateneum i Współczesnego - najpopularniejszy obecnie warszawski teatr, w którym zawsze - a w każdym razie zazwyczaj - dzieje się coś in teresującego. Na razie więc, póki droga przez most jeszcze otwarta, starałem się obejrzeć, w Powszechnym, już na zapas, wszystko, co obejrzenia tam godne, czyli praktycznie każ dą z niedawnych premier.
Premiera pierwsza - to "Wrogowie" Gor kiego w reżyserii dyrektora, Zygmunta Hübne ra. Sztuka, oczywiście, jest stara, sprzed blis ko 80 lat, pisana bezpośrednio po Rewolucji roku 1905, z przeczuciem, że przecież ludzie pracy ostatecznie zwyciężą. Ze w nieustannym konflikcie dwu wrogich obozów: robotników i pracodawców, przyszłość należy do tych pierwszych, mimo iż za drugimi stoi wojsko, możliwość represji, przesłuchania, aresztowa nia tych, co namawiają do strajków, a za pierwszymi - jedynie poczucie własnej krzy wdy i wiara w społeczną sprawiedliwość... Sztuka o tak jednoznacznej wymowie nie mogła wejść na rosyjskie sceny aż do roku 1917, potem natomiast, stała się na długi czas jedną z najczęściej grywanych, sztandarowych pozycji rewolucyjnego repertuaru. Myślę zresztą, że i dziś me zatraciła swej aktualności, "wrogi" stosunek pracodawców do robotników i na odwrót, w wielu krajach do dziś się nie zatarł, a szykany wobec tych, którzy walczą o lepsze życie i dziś bywają na po rządku dziennym. Stąd dramat Gorkiego by najmniej nie zwietrzał, nadal przemawia z niemałą siłą, zwłaszcza jeśli zrealizowany jest tak, jak w Powszechnym: wyraziście, współ cześnie, bez tego XIX-wiecznego sosu, jaki pamiętam choćby z warszawskich "Wrogów" sprzed lat trzydziestu pięciu - z Dzwonkowskim, Romanówną, Scheybalem czy Małynicz...
W Powszechnym oklaski zbierają m. in.: Jerzy Zelnik, Grażyna Marzec w błyskotliwej roli Tatia ny, Joanna Żółkowska, Elżbieta Kępińska, Olgierd Łukaszewicz, Krzysztof Majchrzak, Bronisław Pa wlik, czyli w sumie tzw. pierwszy rzut, co nie wątpliwie nadaje przedstawieniu rangę znacznego wydarzenia. Niestety, nie da się tego samego po-.wiedzie
o spektaklu "Gyubala Wahazara" Witkie wicza, w reżyserii Michała Katyńskiego. Jak ogól nie wiadomo, przed pięciu miesiącami minęła set na rocznica urodzin Witkiewicza, a z tej okazji cały rok 1985 ogłoszony został przez UNESCO Mię dzynarodowym Rokiem Witkacego. Zdawało się, że to idealna okazja do zarzucenia stolicy dramaturgią prekursora dzisiejszej awangardy, tymczasem... ze wstydem trzeba powiedzieć, że tę okrągłą rocznicę obeszły warszawskie teatry na ogół z bardzo da leka. Owszem, dla świętego spokoju wznowiono w Ateneum "Matkę", w Kameralnym "Szewców", a w Nowym dziecięce wprawki dramaturgiczne Wit kacego, pod wspólnym tytułem "Karaluchy", ale to bodaj wszystko. O nowych, specjalnie na tę rocznicę przygotowanych premierach w ogóle nie było mowy, jeśli nie liczyć tej jednej: "Gyubala Wahazara" w Powszechnym.
Wybór sztuki wydawał się trafny. Rzadko grywana, nieporównanie mniej znana od "Szewców", "Matki" czy "W małym dworku" (bo też może nie tak sprawnie, jak tamte, skonstruowana) godna jest jednak przypo mnienia, choćby i z tego wzglądu, że najbar dziej to "proroczy" dramat Witkacego. Napi sany w roku 1921, niemal bezbłędnie przewi duje rozwój totalitarnych systemów władzy: na długo przed Mussolinim, Hitlerem - stworzył tu Witkacy przerażającą wizję ni szczącego wszelką indywidualność zdegenerowanego mechanizmu totalitarnego rządzenia, który - na nieszczęście Europy - oblekł się już wkrótce w realne kształty, jak gdyby do kładnie w myśl jego wskazówek. Całość, utrzymaną w klimacie sennego koszmaru, ułożył z luźnych obrazów, połączonych nie tyle wyraźną linią fabularną, ile po prostu postacią dyktatora przechodzącego szaleńcze, obsesyjne przeobrażenia psychiki, osiągającego apogeum upojenia władzą i - pogrążonego ostatecznie w całkowitym upadku.
Witkacy opatrywał swe sztuki bardzo precyzyj nymi didaskaliami, ścisłe też określając zawsze wiek, charakter i wygląd zewnętrzny wszystkich osób dramatu, a niekiedy - gdy uznał to za po trzebne - wskazywał również, jak można spełnić jego niecodzienne wymagania (o Wahazarze pisał np., iż u niego "piana leje się z pyska przy każ dej sposobności", dodając, iż "łatwo to wykonać przez uprzednie wpakowanie sobie w usta pastylek Vichy albo okruchów Piperaziny mag. Klawe go"...). Na ogół jednak, inscenizatorzy lekceważą autorskie wskazówki, zarówno scenerię, jak i bo haterów, kształtując najzupełniej dowolnie, według własnych, mniej lub bardziej twórczych, koncep cji. Może to i uzasadnione, i słuszne, niemniej - wydaje mi się, te gdyby Michał Katyński podpo rządkował się przynajmniej w części życzeniom Autora, jego spektakl tylko by na tym zyskał. To bowiem, co oglądamy na scenie Powszechnego, z Witkacym niewiele ma wspólnego stanowi je dynie popłuczyny po "awangardzie" sprzed ćwierć wieku, skutecznie zamazując całą filozofie, proble matykę i gorzki dowcip "Wahazara". W myśl kon cepcji Ratyńskiego, gnębiony przez tyrana lud to banda zidiociałych, wynaturzonych potworków, wśród których Wahazar wydaje się być jedynym mniej więcej normalnym człowiekiem, a stąd już tylko krok do stwierdzenia, że to właściwie pra widłowe, by tę gromadę bezradnych imbecyli "trzy mał za mordę" ktoś, kogo chociaż w przybliżeniu można nazwać człowiekiem.
Witkiewicz sporo czasu strawił na tym, by ewentualnym inscenizatorom udzielać dokład nych wskazań; Puzyna, animator i bodaj naj lepszy "Witkacolog" w Polsce nawoływał, by Witkacego grywać "po bożemu", bo sam jest już na tyle dziwny, że jakiekolwiek dodatkowe udziwnianie jedynie osłabia lub nawet całkowicie gubi wymowę i dowcip jego sztuk, tymczasem - groch o ścianę! Publiczność zbyt często nie może dosłyszeć ze sceny tego, co miał jej do powiedzenia Witkacy, a w zamian słyszy to, czego nie ma jej do powiedzenia reżyser. To właśnie przytrafiło się i w wypadku "Gyubala Wahazara"; szkoda tylko paru dobrych aktorów (Daria Trafankowska, Piotr Machalica i in.) nieopatrznie zamiesza nych w to dziwne przedsięwzięcie.
Humor po Witkacym poprawiła mi kolejna premiera w Powszechnym: "Miłość i gniew" Johna Osborne'a w reżyserii Krzysztofa Rościszewskiego. Chociaż - trudno mówić o "po prawieniu humoru" w przypadku sztuki o tak przygnębiającej i denerwującej atmosferze, że właściwie wychodząc z teatru chciałoby się wyć. Nie mówmy zatem o "poprawie humo ru czy samopoczucia", lecz po prostu o popra wie wiary w spektakle Teatru Powszechne go... ."Miłość i gniew" - to sztuka niegdyś bardzo głośna, zaczątek epoki angielskich "młodych gniewnych" przed trzydziestu laty, wystawiana wówczas także i w Polsce - na scenach i w telewizji, sfilmowana - z Richardem Burtonem i Claire Bloom... Potem, co naturalne, repertuarowe nowości usunęły ją w cień, natomiast teraz powróciła już po niekąd na zasadzie klasyki. A jeśli stała się klasyką, to znaczy, że jest w niej coś ponad czasowego, co aktualne bywa stale, a w każ dym razie aktualne jest i dla naszego poko lenia.
I tak jest w istocie. Kiedyś, była to sztuka buntownicza, skierowana przeciw klasie mieszczańskiej, przeciw małej stabilizacji, małemu dobrobytowi oglądanemu z pozycji bezrobotnego inteligenta, dla którego nie znalazło się miejsce w nie najlepiej urządzonym społeczeństwie. Inteligenta zżeranego kompleksami wyzwalającymi agresję i przemieniającymi jego życie - i życie jego żony - w piekło na ziemi. W piekło dwojga, zakochanych, mówiąc nawiasem, bo w gruncie rzeczy ta para, tak ciężko zmagająca się z życiem i ze sobą nawzajem, kocha się żarliwym, choć specyficznym uczuciem... Dzi siaj, oglądamy "Miłość i gniew" jako opowieść o człowieku nieprzystosowanym, sfrustrowanym, nie umiejącym odnaleźć się w życiowych układach i konwencjach, stąd negującego wszystkich i wszyst ko, wyrzucającego z siebie rozczarowania i za piekły żal w sposób gwałtowny, mściwy, okrutny... Z każdym dniem przybywa takich ludzi; zawiedzionych, rozgoryczonych, gniewnych. Niekoniecz nie z uzasadnionych powodów, niekoniecznie bezrobotnych, niekoniecznie z pretensjami skierowa nymi do zamożniejszej middle class; po prostu lu dzi, z których trudne warunki życia czynią awan turników o roztrzęsionych nerwach, wyładowują cych swój gniew- w domu, na najbliższych, bo przecież z konieczności muszą hamować się przed tymi, od których są zależni.
Drażniący klimat sztuki trafnie - moim zdaniem - uchwycił Krzysztof Rościszewski, słusznie też pozostawiając przede wszystkim szerokie pole do koncertu aktorskiego rozpi sanego na pięć osób. Bardzo dobry jest Krzysztof Majchrzak jako Jimmy Porter, bardzo dobrzy: Mariusz Benoit, Joanna Żółkowska, Małgorzata Pieczyńska i Jerzy Przybylski, czyli w sumie: interesujące przedstawienie. Ale - chyba nie lepsze od tych, jakie prezentuje Teatr Powszechny na swej drugiej, kameralnej scenie: od monodramu Jolanty Lothe "Akt-orka: i od spektaklu Zbigniewa Zapasiewicza "Pan Cogito szuka rady" - natu ralnie złożonego z tekstów Zbigniewa Her berta.
"Akt-orka" - to monodram oparty na fragmentach utworów Helmuta Kajzara "Paternoster" i "Gwiaz da", a także na jego wersji ."Antygony" Sofoklesa. Inscenizatorem i reżyserem jest Piotr Lachmann, udział bierze Jolanta Lothe, tylko... czy to na pew no nazwać można monodramem? To prawda, wy stępuje zaledwie jedna osoba, lecz przecież... w trzech różnych wcieleniach współgrających ze so bą jednocześnie, prowadzących dialog, interpretu jących ten sam tekst niejednokrotnie w myśl trzech różnych koncepcji, ukazujących tę samą twarz w trzech różnych charakteryzacjach, maskach, oświetleniach... Jest to bowiem bodaj jedyne dotąd na polskiej scenie widowisko oparte na technice video. Publiczność pierwszą, długą część spektaklu śledzi po prostu na trzech ekranach telewizyjnych, na których we wspólnym rytmie toczą się trzy od rębne akcje - oczywiście, stale zazębiające się, uzupełniające nawzajem, wiodące ze sobą dyskurs. W tej części, przedstawienia Jolanta Lothe jest je dynie animatorką zdarzeń. Siedząc przy aparaturze video, wrzuca kolejne kasety, czasem dopowiada coś, na nią też skierowana jest kamera przekazu jąca jej żywy portret bezpośrednio na jeden z ekra nów. Dopiero w dalszej części spektaklu Lothe włącza się aktywnie w akcję, prowadząc ją odtąd już wspólnie z dwiema Jolantami Lothe z taśm video...
Nowa, w pełni współczesna technika, która - kto wie? - może w przyszłości opanuje teatr, otwierając przed nim nowe, ogromne możliwości? Tak, czy inaczej bardzo to interesujący pomysł i doskonale zrealizowany, zaś Jolanta Lothe w brawurowy sposób wybrnę ła z komplikacji i pułapek jaki tego typu ; video-monodram stawia przed aktorką.
A "Pan Cogito"? Niepozorny, trochę nie dzisiejszy człowieczek z poezji i prozy Herberta, myśli - jak samo nazwisko wskazuje - zastanawia się, roztrząsa wielkie i małe problemy, szuka odpowiedzi na mądre pyta nia, szuka rady, a wreszcie - we wspaniałym, przejmującym finałowym przesłaniu sam udziela nam rad, sam wskazuje właściwą dro gę postępowania. Z nad wyraz pięknych i mą drych tekstów Herberta ułożył ten spektakl i wyreżyserował Zbigniew Zapasiewicz, będąc też jednocześnie scenicznym wcieleniem Pana Cogito. Ten spektakl to także w grun cie rzeczy monodram, tyle że ilurustowany od czasu do czasu wierszami Herberta z mu zyką Radwana, pięknie śpiewanymi przez Ewę Dałkowską. W zasadzie ciężar spektaklu spoczywa jednak na barkach, i strunach gło sowych Zapasiewicza; prostymi, powściągliwy mi, niemniej ogromnie sugestywnymi środka mi stwarza niezapomnianą postać! Wspaniałe aktorstwo złączone ze wspaniałą poezją...
"Pan Cogito szuka rady" - zapamiętajcie tytuł, i nawet jeśli trzeba będzie teraz nieco nadłożyć drogi, idąc nowym mostem, to nie szczędźcie wysiłku i obejrzyjcie ten spektakl koniecznie!
