Artykuły

Trzeba przyznać, że nie mógł lepiej trafić teatr, który pragnie dać widzowi treści współbrzmiące z przeżywanymi przez społeczeństwo dylematami. Już podnosiły się głosy, iż nasze sceny przechodzą obok tego, co się w kraju dzieje, czasem tyl­ko udają w artystycznym grymasie, iż coś zauważyły. I oto mamy w Teatrze Powszechnym sztukę Stanisława Grochowiaka "Król IV", opublikowaną po raz pierwszy w 1962 roku. Zadziwiająca jest jej aktualność, ba, miejscami wręcz do­słowna aluzyjność, a przecież chodzi o utwór o najwyższych walorach artysty­cznych, nie zaś o płaską, okazjonalną literaturkę. Rzecz w tym, że autor, wybi­tny poeta i dramatopisarz, zmarły w 1976 roku, napisał dzieło sceniczne po­dejmujące odwieczny temat stosunków, zachodzących między władzą a społeczeń­stwem.

Grochowiaka interesuje sytuacja kon­fliktowa, moment, w którym dochodzi do buntu, przewrotu, gwałtownej zmia­ny sytuacji. Cała finezja jego sztuki polega na tym, iż autor odwołuje się do doświadczenia historycznego, widzia­nego w perspektywie jego odwzorowań w wielkiej klasycznej literaturze z je­dnej strony, z drugiej zaś do konkret­nych wydarzeń z historii najnowszej. Ale te odwołania spełniają tylko rolę pewnego pretekstu, stanowią materiał wyjściowy do refleksji o wysokim sto­pniu uogólnienia. Powstała ni to baśń, ni to przypowieść, funkcjonująca poza czasem i przestrzenią, a przecież odda­jąca w swej paradoksalnej i nie pozba­wionej ironii formie istotę mechanizmów społecznych.

Już sam tytuł "Król IV" daje wiele do myślenia, jakby wykłada ideę zawartą w tekście, iż władza i władcy przemi­jają, że po tym królu będzie następny. Ale czy świat się zmieni? Czy ludzie będą inni?

Osnową fabularną sztuki Grochowiaka jest historia zamachu na króla, spisku, szukania pomocy z zewnątrz, intrygi, przełamywanie się postaw ludzkich, zdrada. A gdzieś poza sceną, salami pa­łaców, komnatami spiskowców, hotelo­wymi pokojami tajemnych uciech jest lud, społeczeństwo, o którego prawach i sile zwyciężeni i pokonani dowiadują się w stosownej chwili.

Tak w ogromnym uproszczeniu, z po­minięciem wielu wątków i motywów, przedstawia się sztuka, napisana pię­knym językiem, o dialogu skrzącym się paradoksami i dowcipem, niezwykle zwarta w swej kompozycji i gęsta od znaczeń.

Z uznaniem muszę się odnieść do kon­cepcji reżyserskiej przedstawienia poka­zanego w Teatrze Powszechnym. Struk­tura sztuki mogła skłonić realizatora do stworzenia "efektownego" spektaklu, skrzącego się lekkością i dowcipem, zmierzającego ku grotesce tak chętnie, w teatrze kreowanej, gdy idzie o tego rodzaju literaturę. Tymczasem Jerzy Hoffmann potraktował przypowieść Grochowiaka z powagą i umiarem, pozwolił istnieć tekstowi jako samoistnej wartości. A przecież nie zrobił solennego i ocię­żałego widowiska, jakiejś tam historyczno-filozoficznej dramy. Ironia i wielo­znaczność każdej sytuacji, została celnie wypunktowana; publiczność w lot chwy­ta każde takie miejsce. Przedstawienie ma zwartą, logiczną konstrukcję, dobre tempo, swój wewnętrzny rytm.

Jego zaletą jest też wyrównane ak­torstwo na dobrym poziomie, widać dba­łość reżysera o postawienie każdej roli, o osiągnięcie ważnej tutaj harmonii. Ty­tułową postać gra doskonale JÓZEF ZBIRÓG rozumiejąc, że Król IV nie jest konkretną osobą, ale symboliczną figu­rą, śmieszną i tragiczną jednocześnie, jeśli spojrzeć na nią z dystansu. Fascy­nującym Fartynbrasem był JANUSZ MAZANEK, nestor Teatru Powszechnego, pokazujący tę, o szekspirowskie proweniencji i wymiarze postać z jakąś po­nadczasową mądrością.

TADEUSZ SABARA ze słusznym umia­rem pokazał dwuznacznego i nieco ope­retkowego Generała. Wyraziście został przedstawiony przez MICHAŁA SZEW­CZYKA Minister wewnętrzny. "Wieczną kobiecość", niewieści wdzięk i rzeczo­wość reprezentowała w starannie prze­myślanej i z temperamentem odtworzo­nej roli Woźnej - BARBARA POŁOM­SKA. Sugestywna postać Atilatiki za­wdzięczamy WIESŁAWIE GROCHOW­SKIEJ.

Dobra scenografia i interesujące opra­cowanie muzyczne dopełnia całości przedstawienia, które można zaliczyć do ciekawszych w tym sezonie teatralnym.