"Namiestnik"
Zanim "Namiestnik" Rolfa Hochhutha dotarł do warszawskiej publiczności - poprzedziła go fama tak ostrych i zażartych na jego temat sporów, że już to samo wystarczyło do obudzenia ciekawości. A wzmagał ją jeszcze fakt, że prezentacja sensacyjnego utworu odbywała się na scenie Teatru Narodowego i to w reżyserii Kazimierza Dejmka, który kierowanemu przez siebie teatrowi stawia bardzo ambitne zadania artystyczne i społeczne.
Czy "Namiestnik" zasłużył na miejsce w tym ambitnym repertuarze - obok Reya, Mikołaja z Wilkowiecka, Fredry, Słowackiego, Żeromskiego, Szekspira? Gdyby do utworu Hochhutha przykładać tylko kryteria artystyczne - odpowiedź byłaby łatwa. Nawet w tym mocno przez Dejmka okrojonym tekście, który służył za scenariusz przedstawienia w Narodowym, czuje się wy-raźnie, jaka to niedobra literatura. Sztuczne sytuacje, dialogi pełne truizmów, figury retoryczne jako osoby dramatu. Więc nie artystyczne, lecz inne racje decydowały o wyborze. Nie trzeba się ich domyślać, bowiem Dejmek sam określił je jasno w kilkakrotnych publicznych wypowiedziach. Chodziło oczywiście o problematykę moralną utworu, o zawarty w nim dramat ludzkiego sumienia.
Znamy ten dramat z niedawnej przeszłości wojennej. Milczenie Piusa XII w obliczu potwornych zbrodni hitleryzmu, dokonywanych z premedytacją na narodzie żydowskim, jest sprawą niezmiernie bolesną dla tych wszystkich, którzy w papieżu widzą najwyższy autorytet moralny. Hochhuth dotyka więc prawdziwej, istotnej "tragedii chrześcijańskiej" i w tym jego siła i w tym znajduje sprzymierzeńca w każdym wrażliwym sumieniu. Lecz sposób, w jaki prowadzi swe namiętne oskarżenie, nie wywołuje już w nas podobnego odzewu. Z wyżyn traktatu moralnego rozprawa przesuwa się bowiem na płaszczyznę publicystyki i to publicystyki nie najlepszego gatunku a bardzo kontrowersyjnej w doborze argumentów. Chciałoby się wierzyć w szlachetne intencje autora i w jego szczerość w potępianiu zbrodni hitleryzmu - Hochhuth jest człowiekiem młodym i ciężko mu na pewno dźwigać to krwawe dziedzictwo, jakie spadło na jego pokolenie - ale on sam raz po raz podważa naszą dobrą wiarę. Przyjęta w "Namiestniku" strategia obrony przez atak kojarzy nam się jakoś zbyt natrętnie z prowadzoną dziś na zachodzie coraz szerszą akcją odciążania narodu niemieckiego od odpowiedzialności za ludobójstwo, przy czym często stosowanym manewrem jest wskazywanie współwinnych nawet pośród pomordowanych. Czy tylko za naiwność polityczną mamy Hochhuthowi poczytać lansowaną w jego utworze tezę, że gdyby papież Pius XII rzucił słowa protestu - Hitler ugiąłby się i zaprzestał mordowania Żydów? I że słowa takie podnieciłyby w narodzie niemieckim ducha oporu. To bezwiedne, czy świadome pomieszanie kategorii pojęć musi budzić zrozumiałą nieufność. Nasza pamięć historyczna buntuje się przeciwko tego rodzaju spekulacjom myślowym.
Zauważono gdzieś słusznie, że literaturą pokroju "Namiestnika" Niemcy odprawiają egzorcyzmy nad swą niesławną przeszłością. No cóż, należałoby tylko życzyć, by z tych czarodziejskich praktyk wynikła istotna nauka moralna. Swą inscenizacją w Teatrze Narodowym Dejmek nobilitował utwór Hochhutha, podnosząc jego rangę artystyczną co najmniej o kilka stopni. Pokazał nie tylko wielką klasę swej wyobraźni teatralnej i zmysłu dramatycznego, ale zademonstrował również, jak świetny zespół aktorski pracuje pod jego batutą. W tym znakomitym przedstawieniu aktorstwo Gustawa Holoubka, Stanisława Zaczyka, Zdzisława Mrożewskiego, Andrzeja Szczepkowskiego i wszystkich pozostałych wykonawców wyrosło ponad tekst "Namiestnika". Dzięki nim, dzięki ich sile spod warstwy publicystycznej utworu wydobyte zostały przejmujące akcenty dramatyczne.
Surowa, monumentalna scenografia Łucji Kossakowskiej tworzy sugestywną wizję tego okrutnego świata, w którym toczy się walka Arymana z Ormuzdem. Ten spektakl nie pozostawia żadnych wątpliwości, przy kim będzie zwycięstwo.
