Rasowy sługa słowa
Wybitny reżyser, współzałożyciel Teatru Współczesnego, kierujący nim nieprzerwanie trzy dekady, mistrz literackiego stylu. Erwin Axer, jeden i doczekał się biografii
Tworzyć teatr unikający zgiełku, operujący niesłychanie precyzyjnie podawanym słowem, które było funkcją myśli. Nie epatował widza, nie wciskał mu się nachalnie w oczy i mózg. W jego teatrze aktor i reżyser pełnili służbę wobec autorskiej myśli, co też nie oznaczało, że byli tegoż autora pokornymi sługami. Twórcą tego teatru był właśnie Erwin Axer, uczeń Leona Schillera, jeden z tych, którzy wielbiąc swego nauczyciela, nigdy nie poszli w jego ślady.
Wyznaczył całą epokę w dziejach polskiej myśli reżyserskiej, ale i aktorskiej estetyki. W jego Teatrze Współczesnym po raz pierwszy konsekwentnie oddalono się od aktorstwa koturnowego, zbliżając je ku życiu. Nigdy jednak przecież nie było to dzisiejsze "1: 1" - raczej "realizm komponowany", którego tak domagał się sam Leon Schiller.
Aż dziw, że postać Axera nie doczekała się wcześniej solidnego opracowania. Wspominano go oczywiście we wszystkich książkach poświęconych teatrowi powojennemu, pojawiał się w okolicznościowych wydawnictwach tworzonych najczęściej z okazji rozmaitych jubileuszów, Axera przecież także się czytało, nie tylko oglądało jego przedstawienia.
O książce Elżbiety Baniewicz wypowiadano się już kilka razy, opinie były skrajne. Były słowa uznania, ale i nie szczędzono autorce przytyków: że streściła sztuki wystawiane przez Axera, że za mało o Axerze-reżyserze niemieckiego kręgu językowego, że mało o Axerze we wczesnych latach 50. sterującym Teatrem Współczesnym przez najniebezpieczniejsze rafy wszechogarniającej ideologii socrealizmu, z której wszak Współczesny - mimo kilku koniecznych danin - wyszedł nie dość że obronną ręką, to jako jeden z najważniejszych polskich teatrów tamtych czasów. Ten zarzut zresztą obalić najłatwiej, bo autorka poświęca tamtym czasom solidny rozdział.
Najważniejszą jednak rzeczą jest to, że książka o jednym z najważniejszych ludzi XX-wiecznego polskiego teatru wreszcie się ukazała. I że nie jest to dzieło kamienujące bohatera w spiżowy pomnik, lecz ukazujące go w wielu aspektach jego działalności. Po pierwsze jako reżysera i rasowego intelektualistę, przedstawiciela formacji dziś już wymarłej. Baniewicz pokazuje swojego bohatera jako świadka kilku epok, z jego duchowym przygotowaniem do oglądania świata rodem jeszcze z XIX-wiecznej monarchii austriackiej. Ale też człowieka formującego swą osobowość pod opieką najwybitniejszych ludzi międzywojennej Polski: Schillera czy Stempowskiego. Jest też Axer - obserwator zagłady tego świata, doświadczający na sobie jej skutków - unicestwiona rodzina, przerwana u zarania zawodowa droga, dwa szybko sobie ustępujące totalitarne ustroje i ocalanie wyniesionych z domu i szkół wartości mimo politycznej presji systemu, który sam sobą był za-przeczeniem tych wszystkich wartości.
Nie jest jednak książka Baniewicz streszczeniem tego niesłychanie barwnego i bogatego życia. To raczej próba systematyzacji - zarówno tej biografii, jak i dorobku Axera. Stąd - często zresztą ryzykowna, ale bardzo interesująca - próba ukazania tej twórczości przez swoiste szufladki: Axer-literat, Czechow, Mrożek, krąg niemiecki na czele z Bernhardtem, ale i twórczością Frischa.
Warto sięgnąć po tę książkę, ale czytając ją, należy mieć na nocnym stoliku także dwa tomy korespondencji - niedawno wydane listy wymieniane przez Sławomira Mrożka i Adama Tarna, jednego z najbliższych współpracowników Axera aż do niesławnego 1968 roku, a także listy samego Axera i Sławomira Mrożka. Te dwie książki to swoista lektura uzupełniająca do biografii Axera, także niezbędny dodatek do poznawania dziejów warszawskiego Teatru Współczesnego i polskiego teatru współczesnego. Dopełniają ją i pokazują razem fascynujący świat polskiego teatru lat 60. i 70.
* * *
ERWIN AXER. TEATR SŁOWA I MYŚLI |
Elżbieta Baniewicz | Wydawnictwo Literackie | Kraków 2010169,90 PLN
