Artykuły

Václav Havel jest najbardziej znanym czeskim pisarzem opozycyjnym. Jego życie jest już gotowym scenariuszem teatralnym. Czerpał nieraz ze swoich doświadczeń życiowych, które przenosił na scenę – w swoich małych formach teatralnych – wystawianych w Czechosłowacji w krótkich okresach „odwilży”. Znany i wystawiany za granicą – w swoim kraju częściej trafiał za kraty więzienne, a na wolności odsuwany był od możliwości druku. Nawet wydane wcześniej jego książki usuwane były ze wszystkich bibliotek publicznych. Jego sztuki, należące formalnie do teatru absurdu – różnią się bardzo od przedstawień Becketta czy Ionesco, którzy byli przedstawicielami tego gatunku. Jego formacja umysłowa i psychiczna bliższa wydaje mi się Mrożkowi. Ironia, szydercze poczucie humoru, zaangażowanie – raczej społeczne niż polityczne – czynią jego twórczość bardziej uniwersalną i mniej hermetyczną. Polityczność swoich sztuk widzi on raczej jako interpretację rzeczywistości, bez wyraźnie wyłożonego schematu ideologicznego. Zapytany kiedyś, o czym mówi w swoich sztukach, odpowiedział, że właściwie wszystkie jego sztuki mówią o kryzysie tożsamości człowieka.

Teatry w Polsce wystawiały kilka jego sztuk – jego umysłowość i spojrzenie na świat bliskie są widzowi polskiemu. Z przyczyn od teatrów niezależnych – dopiero po kilkunastu latach od pierwszej premiery Havela w Krakowie – Teatr Powszechny w Warszawie (pod dyrekcją nieodżałowanego Zygmunta Hübnera) w r. 1981 wystawił dwie jego jednoaktówki Audiencja i Protest w reżyserii Feliksa Falka. Niestety, Trzynasty Grudnia przedstawienia te przerwał. Dopiero w lutym 1989 r. Teatr Powszechny wznowił to przedstawienie w tej samej reżyserii i obsadzie. Havel udzielił zezwolenia na wystawienie tych sztuk w Warszawie – w momencie powtórnego aresztowania (Hübner nie doczekał się już premiery).

Przedstawienie to oglądałam w Warszawie w maju br. Obie te jednoaktówki dają w dwuosobowym dialogu wgląd we wnętrze ludzi ujarzmionych bezmyślnym i okrutnym ustrojem, niszczącym tożsamość ludzką, której bunt objawić się może tylko milczeniem. Prosty, zdawałoby się, w strukturze dialog, powtarzające się repliki – stwarzają specyficzny nastrój i pomagają widzowi wejść w samo sedno sprawy.

Obecne przedstawienie w Warszawie uchodzi za jedno z najlepszych spektakli tego sezonu teatralnego. Zawdzięcza to nie tylko wartości samej sztuki, ale również doskonałych aktorów. Kazimierz Kaczor jako kierownik browaru (Browarnik) przejechany walcem beznadziei wywołuje śmiech, współczucie, niepokój. Havel w pewnym odcinku swego życia, gdy nie dano mu pracować piórem, pracował w browarze – nie żeby poznawać życie, ale aby na nie zarabiać. Ale jednocześnie poznawał tam życie. Dzięki temu prymitywna pozornie postać Browarnika budzi wiele refleksji. Kaczor potrafił maniackim powtarzaniem pytania: „Czy jesteśmy kumple?” odsłonić tajemnicę swej samotności i ze śmiesznego nieco piwosza staje się walczącym o resztki uczciwości człowiekiem i przedstawicielem istniejącej „zgnojonej” rzeczywistości. Postać Wańki w obu jednoaktówkach to sam Havel. Mariusz Benoit pokazał jak niewiele słów potrzeba, aby stworzyć przekonywającą, ba! wstrząsającą postać. Druga jednoaktówka Protest rozgrywa się w innej sferze – w pięknej wilii subsydiowanego intelektualisty, szukającego usprawiedliwienia dla swego wygodnictwa w pięknie owocujących drzewach morelowych i obficie kwitnących magnoliach. W tym pięknoduchu, oszukującym siebie i innych o możliwości bycia beniaminkiem władzy i jej uczciwym przeciwnikiem, Władysław Kowalski stworzył wspaniałą sylwetkę współczesnego Tartuffe. Mariusz Benoit w roli „solidarnościowca” odsuniętego od pisania (Havel) tutaj przemawiał do nas swoim jakże wymownym milczeniem i wyrazistością stonowanej mimiki – pokazał szczerość swego talentu.

Już niedługo będziemy mogli obejrzeć sztuki Havela w Teatrze POSK-u, gdzie na zaproszenie Urszuli Święcickiej gościć będą polscy aktorzy z Teatru Powszechnego w Warszawie.