Artykuły

21 kwietnia w Teatrze Studio odbyła się pierwsza warszawska premiera przygotowana przez Józefa Szajnę już nie go­ścinnie lecz na własnym gospo­darstwie. Widowisko to oparł on na czterech utworach Witkacego: "Oni", "Gyubal Wahazar," "Szew­cy", "Nowe Wyzwolenie". Ek­strakt ten nosi tytuł "Witkacy". Jest to więc ze strony Szajny jakby próba uchwycenia istoty sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza.

W swoim czasie Konstanty Puzyna przeciwstawiał się wygry­waniu z Witkacego przede wszystkim warstwy groteskowej. Wzywał, aby grać go, "zwyczaj­nie", tłumaczył przy tym, że to, co jest u Witkacego zaprzeczeniem, karykaturą czy drwiną, znajdzie wówczas właściwe swo­je miejsce i siłę kontrastu. Szajna idzie jakby w kierunku prze­ciwnym do życzeń Puzyny, idzie jednak tak daleko, że krytyka Pu­zyny nie stosuje się do jego wido­wiska. Szajna bowiem buduje ze słowa, gestu i elementu plastycz­nego symbole, których sens jest bezpośrednio uniwersalny i od­biega od środków konwencji groteskowej. Przedstawienie ma momenty patosu i grozy, wznosi się ponad groteskę.

Szajna nie zawiódł tych ocze­kiwań, do których upoważniły jego wcześniejsze przedstawienia: w budowaniu symboli, w orga­nizowaniu sytuacji, udział wyo­braźni plastycznej jest ogromny. Nie chodzi tu o rekwizytornię lecz o to, że przedmioty, prze­brania, grają, partnerują akto­rom, budują świat dramatyczny, orientują widzów w zasadniczych znaczeniach widowiska. Drama­turgia spełnia się przez przecię­cie się znaczeń plastycznych, ru­chu aktora, tekstu.

Wydaje się, że nie jest przy­padkiem, iż Szajna posłużył się swobodnie fragmentami aż czte­rech utworów Witkacego. Jego dramaturgia scenoplastyczna mogłaby być krępowana przez strukturę oryginalną utworu. Za­rzucano mu już, że dominuje on swoimi koncepcjami nad utwo­rami dramatycznymi, że je gwałci. Prawdą się wydaje, że Szajna musi w jakiejś mierze zdekomponować utwór, aby stworzyć struk­turę swoistą, wysnutą z własnej wyobraźni. Jednakże nie po raz pierwszy "Witkacy" pokazuje, ja­ką wagę ma tekst dla tego reży­sera. Szajna nie jest wprawdzie interpretatorem kierowanym przez pietyzm dla utworu, jest natomiast, lojalny względem jego treści istotnych. Właśnie w tym wypadku wolno się domyślać, że Szajna podszedł do Witkacego z pewną problematyką własną, któ­ra najdalsza jest od powierzchow­nych spraw formalnych. Znamy jego twórczość plastyczną, zna­my "Fausta", wolno więc twier­dzić, że nie opuszcza go widmo tego, co przeżył, a co nie wiemy, czy jest na zawsze zażegnane. Humanizm u Szajny to protest i ostrzeżenie przed światem spra­wności i organizacji technicznej połączonej z okrutną bezduszno­ścią, ze zniszczeniem osoby ludz­kiej. Szajna miał doświadczenie ludobójstwa, Witkacy, w całej swej twórczości dręczony był przeczu­ciem jakiejś koszmarnej maszy­nerii społecznej. Spotkanie Szaj­ny z Witkacym nie rozgrywa się wyłącznie w kategoriach "organi­zowania widowiska", jest to spot­kanie, w którym reżyser jest szczególnie predestynowany do płodnego dialogu. Wolno twier­dzić, że Szajna odnalazł się w humanizmie Witkacego, umiał go jeszcze wypełnić, wzmocnić jego siłę.

Teatr taki jak Szajny, w swo­isty sposób stawia zagadnienia aktorstwa. Miałem już okazję pi­sać na tych łamach o nowej po­staci aktorstwa, którego zadaniem nie jest już budowanie osobo­wości pojmowanej w myśl rea­lizmu psychologicznego. W tym typie teatru postać kreowana czerpie swoje znaczenia z sytu­acji określanych różnorakimi środkami, postać funkcjonuje ja­ko znak idei. Wszystko to nie oznacza jednak, że dla nowator­skich form współczesnego teatru, w tym także dla teatru Szajny, znaczenie aktora zmalało. Jest przeciwnie choć ważne stały się inne sposoby wyrażania, choć przesunęły się ośrodki zaintere­sowania, nadal potrzebne jest aktorstwo na miarę podejmowa­nych treści a zarazem aktor­stwo kreujące konsekwentną for­mę. Można się obawiać, że Szaj­na będzie musiał dość dużo po­pracować w swoim teatrze nad tą stroną sprawy.

Czekaliśmy dość długo na to, aby Szajna-reżyser przemówił w teatrze Szajny. Stało się to wresz­cie. Otrzymaliśmy widowisko wy­bitne, pamiętne i bardzo Szajnowskie.