Artykuły

To już po raz jedenasty! Jak zawsze, Warszawskie Spotkania Teatralne stały się sensacją artystyczną grudniowego sezonu stolicy. Mają swoją wierną publiczność zwłaszcza wśród młodzieży, która gotowa jest noc spędzić w kolejce po bilety przed pierwszym otwarciem kasy. Cudów nie ma. Trzy (a w jednym wypadku dwa) przedstawienia nie mogą zaspokoić wszystkich chętnych. Stąd kwasy i rozczarowania.

Rozczarowania zresztą są też udziałem tej części publiczności, która dostała się do teatru. Zawsze na Spotkaniach trafiają się (dlaczego - któż to zgadnie?) przedstawienia słabe, a nawet bardzo słabe lub takie, które, okryte już zasłużoną sławą u siebie, na scenie stołecznej zawodzą (to czasem trudno jest przewidzieć). Ale te rozczarowania wynagradzają bestsellery, gwoździe sezonu i Spotkań. Czeka się na nie i wypatruje.

Na inaugurację ostatnich Spotkań poszła "Cyganeria warszawska" Adolfa Nowaczyńskiego z Teatru Wybrzeże z Gdańska. Sztuka napisana w roku 1911 przez utalentowanego, sprawnie władającego słowem autora, który później osławił się niechlubnie odrażającą publicystyką. Po raz pierwszy wystawiona po wojnie. Odgrzebana z archiwum literatury i otrzepana z kurzu zapomnienia przez Stanisława Hebanowskiego. Skomponowana z historii i plotki o warszawskim środowisku cyganerii artystycznej z połowy XIX wieku z odniesieniem do czasów młodopolszczyzny. Transponuje autentyczne postacie malarzy i poetów (wśród nich jest nawet Norwid) i osadza je w szeroko rozbudowanym tle obyczajowym. Trudno dziś przebrnąć w czytaniu przez tę ogromną sztukę-opowieść, przez jej poplątanie w najróżniejszych wątkach, przez słowolejstwo z nawałem kalamburów, czasem dowcipnych, ale w sumie męczących. Hebanowski nie tylko przebrnął ale i wykroił, odrzucając dwie trzecie tekstu, całkiem "normalną" sztukę, sensowną teatralnie. Powstała jakby polska wersja, w polskie stosunki przeniesiona, "Cyganerii" Murgera (znanej też z libretta opery Pucciniego). Uzbrojona problematyką stosunku życia i sztuki, demaskacją pustego gestu i frazesu, fałszywej pozy wieszczenia, niemożności działania skrywanej poza szumnymi słowami. Przedstawienie jest starannie wyreżyserowane, ładnie wydobywa nastrój poszczególnych scen, oszczędnie obchodzi się z kolorytem rodzajowym, ma bardzo piękną scenografię Mariana Kołodzieja i kilka w pełni udanych ról aktorskich.

Z Gdańska przenosimy się do Wrocławia. Teatr Współczesny przywiózł "Białe małżeństwo" Tadeusza Różewicza w reżyserii Kazimierza Brauna. To przedstawienie miało bardzo dobrą prasę we Wrocławiu. Stało się nawet tematem pracy magisterskiej przygotowywanej na tamtejszym uniwersytecie. Niestety nie mogę - i nie jestem w tym odosobniony - podzielić tego uznania. Braun pragnął dotrzeć do głębszych pokładów tej sztuki, która już drugi sezon świetnie bawi publiczność warszawską w Teatrze Małym. Nie wyszło mimo kilku udanych pomysłów inscenizacyjnie i może nawet trafnej koncepcji ogólnej. Nadmierna celebracja, przeciąganie pustych pauz, nieporadne aktorstwo zabiły to przedstawienie.

"Szkoła błaznów" Michel de Ghelderode'a z Teatru Nowego w Poznaniu budziła z góry zainteresowanie osobą reżysera, Conrada Drzewieckiego. Znakomity choreograf, twórca Polskiego Teatru Tańca po raz pierwszy zabrał się do reżyserowania w teatrze dramatycznym Nie ma się co dziwić, że w tym debiucie oparł się przede wszystkim na swoich doświadczeniach baletowych. Zresztą pantomima i taniec, procesje i ceremonie są bardzo ważnym elementem "Szkoły błaznów". Miał więc tu duże pole do popisu i skorzystał z tego. Skomponował całe przedstawienie w zrytmizowanym ruchu, rytmowi podporządkował gest aktorów i układ scen zbiorowych, stworzył spektakl o sugestywnym wyrazie. Do tego świetna malarsko scenografia Krzysztofa Pankiewicza, wykrzywiona grymasem potwornej groteski, zabarwiona trupią metaforyką doskonale przystaje do przedziwnego świata Ghelderode'a - demonicznego i realnego, uwikłanego w tragiczny taniec mdłości i śmierci. Także aktorzy stali tu na wysokości zadania.

Stary Teatr z Krakowa na kolejnych Spotkaniach Warszawskich odnosił triumfy. I tym razem reżysera i przedstawienie można było darzyć zaufaniem na kredyt. Pisano zresztą o nich wiele i bardzo dobrze. Jerzy Jarocki i "Wiśniowy sad" Czechowa. Tak się złożyło, że nie widziałem tego przedstawienia ani w Krakowie ani w Warszawie. Pozwolę więc sobie zacytować tu opinię o nim dobrej znawczyni Czechowa, Natalii Modzelewskiej ("Dialog" nr 11/1975): "Uwolniono Czechowa od balastu małego realizmu oraz od wszelkich odmian naturalizmu i dokumentacji obyczajowej - od tego, co było mu z gruntu obce, a co tak długo ciążyło nad jego inscenizacjami. Nic z rzeczy materialnych nie zamieniono tu w symbol, usunięto nawet sławetne gałęzie wiśni, zaglądające przez okna. Symbolikę zastąpiło lekkie odrealnienie każdej postaci - delikatne napomknięcie o przemijalności świata"... I jeszcze: sztuka w tym przedstawieniu "stała się wielobarwnym obrazem losów ludzkich, przez okoliczności splecionych w jeden węzeł; opowieścią o bezradności ludzkiej, o nie podjętych działaniach i nie spełnionych nadziejach, o biernym uleganiu biegowi zdarzeń, o goryczy rezygnacji, o trudności trwania i bólu odejścia". A więc duży sukces, także sukces Ewy Lassek w roli Raniewskiej.

Szczytowym momentem XI Warszawskich Spotkań Teatralnych była "Operetka" Witolda Gombrowicza (polska prapremiera) z Teatru Nowego w Łodzi w reżyserii Kazimierza Dejmka. To prawdziwa rozkosz oglądać tak świetnie, precyzyjne w każdym szczególe przedstawienie, mistrzowsko zrobione z zespołem, który przecież nie słynął z nadzwyczajnego aktorstwa. Ta "Operetka" zebrała już wiele nagród na festiwalu wrocławskim, w Warszawie wywołała zachwyt publiczności. Pochwały musieli wykrztusić nawet skądinąd niechętni reżyserowi i autorowi.

Gombrowicz dla pokazania "dramatu formy ludzkiej", który go niepokoił w całej twórczości, wybrał operetkę, jako formę najidealniej sztuczną i sztampową. Sam wyznał w "Rozmowach" z Dominique de Roux: "Rafą, o którą rozbijały się moje wysiłki, było, że styl operetkowy, bosko idiotyczny i doskonale sklerotyczny jak wszystkie monumentalne i skrystalizowane style nie toleruje niczego, co by się w nim nie mieściło bez reszty. W operetce postacie muszą być operetkowe do końca, świat operetkowy, mity operetkowe, a ja usiłowałem władować w nią za dużo. Dopiero więc gdym te treści zawarł w metaforach ściśle operetkowych, jak strój, rewia mód, wszystko bardziej składnie mi się zamknęło".

To prawda, ale tylko częściowa. Kiedy w sztuce Gombrowicza operetka w pewnym miejscu staje się szalona, kiedy wdziera się w nią wir i tragizm historii, konwencja utworu nie wytrzymuje tego ciężaru. W akcie trzecim coś się psuje. Teatr może to trochę poprawić, ale nie we wszystkim. W pierwotnym ujęciu w Teatrze Nowym akt ten się rozłaził, zwróciła na to uwagę krytyka. Dejmek również doszedł do tego przekonania i gruntownie go przerobił, wzmacniając pewne akcenty i inaczej je rozkładając. Przedstawienie na tym zyskało, mielizny sztuki w pewnej mierze zatarły się. Rzadki to przykład skromności, solidności i samokrytycyzmu reżysera i to w dziele, z którego nieprzeciętnych wartości i tak mógł być dumny.

Dejmek w "Operetce" raz jeszcze okazał się mistrzem w scenicznym kreowaniu stylu epoki i gatunku teatralnego. Z niezwykłą finezją i lekkością wydobył w słowie i ruchu jakby esencję "monumentalnego idiotyzmu operetkowego". Bez cienia przerysowania czy karykatury, z niezawodnym smakiem, znakomitym umuzycznieniem przedstawienia, prześmiesznym ustawieniem i wybornym prowadzeniem aktorów. To, co zrobili ze swych ról nasi dawni znajomi warszawscy, Mieczysław Voit jako zidiociały w arystokratyzmie Książę Himalaj i Andrzej Żarnecki jako roztaczający szarmy Hrabia Szarm - to są prawdziwe arcydzieła aktorskie. Ale i wszyscy inni działają jak w zegarku - niezawodnie i każdy w swojej funkcji.

Po wyczerpaniu superlatywów, co powiedzieć o scenografii (w operetce mówi się właściwie o "wystawie") Andrzeja Majewskiego, który wszystkie wspaniałości kiczu skupił w olśniewającej syntezie? No i muzyka Tomasza Kiesewettera, jeszcze jeden obiekt dla zachwytów. Świetnie wpada w pastiszowy ton operetki z belle epoque, roi się od przezabawnych dowcipów w analogiach i reminiscencjach, w przywoływaniu kilkutaktowych cytatów, w kontrastowych układach nastrojowych.

To wszystko składa się na dzieło doskonałe. Rzetelny teatr, o którym będzie się długo pamiętało.