Hasła

Krótki jednoaktowy utwór skoncentrowany na jednej sytuacji dramatycznej lub wstawka o podobnym charakterze w większym dramacie

W Polsce gatunek nazywano też monodramą, melodramą lub dramą liryczną. S.l. zrobiła karierę na przełomie XVIII i XIX w. w całej Europie, poczynając od Pigmaliona Jeana Jacquesa Rousseau z muzyką Henri Coigneta (1770). Muzyka bywała dziełem różnych kompozytorów, w przeciwieństwie do tekstu literackiego, który posiadał autonomię i który można było grać bez muzyki. S.l. stworzono dla ekspresji „prawdy uczuć”, zwłaszcza stanów krańcowej namiętności o zmiennym natężeniu. Determinantą s.l. był ścisły związek muzyki i słowa przy jednoczesnym założeniu ich rozdzielenia i równorzędności; muzyka puentowała i dookreślała stany uczuciowe bohaterów, podejmując ich aurę emocjonalną i kontynuując ją lub wyostrzając zwłaszcza w momentach, w których słowa przestawały wystarczać. Przemienność następowania słowa, muzyki i gestu wprowadzała nowy projekt gry aktorskiej, zapowiadający romantyzm. Rousseau odrzucił klasycystyczne środki wypowiedzi na rzecz wzniosłej prozy poetyckiej o eliptycznym charakterze, wprowadzającej wykrzykniki i pauzy emocjonalne oraz fragmenty pantomimiczne o rozbudowanej mimice i gestyce. Inspirację Rousseau podjęli Niemcy: Johann Christian Brandes napisał Ariadnę na Naxos (1775), a Friedrich Wilhelm Gotter – Medeę (1779). Finały sztuk określały ich charakter: komediowy (w Pigmalionie) lub tragediowy (w Medei).

W Polsce Pigmaliona Rousseau przekładali Kajetan Węgierski i Franciszek Zabłocki. Autorskie s.l. tworzyli filomaci: Jan Czeczot (Safo, b.d.) i Jan Sobolewski (Alcyona, b.d.). Stopniowo forma ulegała przekształceniom, wprowadzano wiersz, arie, drugą postać, chór, nadawano jej charakter operowo-kantatowy (Andromeda Ludwika Osińskiego, 1807), nawet patriotyczno-agitacyjny (Powstanie narodu Ludwika Adama Dmuszewskiego z muzyką Józefa Elsnera, 1831). Najwspanialszą polską s.l. jest IV część Dziadów Adama Mickiewicza.

Bibliografia

• Schwaldopler Johann [Schaller, K.A.]: Zasady poezyi i wymowy, z niemieckiego przełożone i do polskiej literatury zastosowane przez Jana Kazimierza Ordyńca, t. 1-2, Warszawa 1827;
• Słowacki, Euzebiusz: O poezyi,[w:] tegoż: Dzieła z pozostałych rękopismów ogłoszone, t. 2, Wilno 1826;
• Witkowski, Michał: Świat teatralny młodego Mickiewicza, posłowie Dobrochna Ratajczakowa, Poznań 2006;
• Wołoszyńska, Zofia: Scena liryczna, [w:] Słownik literatury polskiego oświecenia, red. Teresa Kostkiewiczowa, Wrocław 2002.